10 Grote gevolgen van de protestantse reformatie

Reformatiedag wordt jaarlijks gevierd op 31 oktober, de dag waarop Maarten Luther in 1517 zijn 95 stellingen aan de deur van de slotkerk in Wittenberg spijkerde. Zijn oorspronkelijke betwistingen hadden betrekking op machtsmisbruik en de verkoop van aflaten. In de loop van enkele jaren groeiden zijn overtuigingen uit tot wat een volwaardige oproep tot vernieuwing zou worden en een breuk met de kerk van Rome, die hij onherstelbaar corrupt achtte.

500 jaar later herinneren kerken in de protestantse traditie zich de mensen en bewegingen die de vernieuwing in zowel de leer als de vroomheid aanwakkerden. Uit deze beweging zijn vier grote groepen voortgekomen: Lutheranen, Gereformeerden, Anabaptisten en Anglicanen.

Heden ten dage blijven sommige theologen het oneens over belangrijke vragen als:

• Was de breuk met Rome en zijn structuur een vergissing?
• Is het juist om te verwijzen naar een enkelvoudige Reformatie, of waren het meerdere bewegingen?
• Is de Reformatie voorbij, of gaat zij door tot op de dag van vandaag?
• Zijn protestanten en rooms-katholieken het nu eens over rechtvaardiging door genade door geloof?
• Wie of wat bepaalt de schijnbaar eindeloze mogelijke interpretaties van de Schrift?

Hoe men deze vragen ook beantwoordt, het valt niet te ontkennen dat wat 500 jaar geleden gebeurde de grootste omwenteling in de westerse kerkgeschiedenis was. In de kern zorgde de Reformatie voor de breuk met de status quo die nodig was om de kerk te heroriënteren op het evangelie en haar God. De resultaten waren opmerkelijk, met alle gebreken. Niet alle gebeurtenissen tijdens de Reformatie zijn prijzenswaardig, noch waren de leiders altijd modellen van christelijk karakter. Zo werd bijvoorbeeld een groep hervormers, die spottend “wederdopers” werden genoemd, vervolgd en gemarteld door hun medehervormers. De Dertigjarige Oorlog was een bloedige vertoning van politieke conflicten en uitbuiting onder het mom van religie. Zelfs het antisemitisme kwam opnieuw tot leven tijdens de Reformatie. Deze zaken mogen niet worden verdoezeld.

Niettemin waren de kernideeën van de Reformatie krachtig en voedden zij de geestelijke vernieuwing van de daaropvolgende generaties. Hieronder staan tien van deze gevolgen, die enkele theologische en culturele vruchten belichten die uit de protesten van deze bewegingen zijn voortgekomen. Toegegeven, dit zijn vereenvoudigingen van complexe historisch-theologische zaken. Een aantal ervan wordt in feite betwist. Zij worden echter genoemd als fundamentele uitdrukkingen van de geest en de hoop van de hervormers. Meer kan worden onderzocht door enkele van de hieronder genoemde bronnen te volgen.

–

1. De Protestantse Reformatie verplaatste de geestelijke en theologische autoriteit naar de Schrift.

In het 14e eeuwse Engeland betwistte John Wycliffe middeleeuwse praktijken zoals absolutie, bedevaarten, aflaten en de leer van de transsubstantiatie – het geloof dat brood en wijn het fysieke lichaam en bloed van Christus worden. Hij deed dit door een beroep te doen op de Schrift: “Noch het getuigenis van Augustinus, noch van Hiëronymus, noch van enige andere heilige mag worden aanvaard, behalve voor zover het gebaseerd is op de Schrift,” beweerde Wycliffe. Later, op de Dieet van Worms, verklaarde Luther tijdens het debat beroemd: “Ik ben gebonden door de Schriften die ik heb geciteerd en mijn geweten is gevangen aan het Woord van God.” Zoals deze proclamaties aangeven, deden de Reformatoren een beroep op de openbaring van God als de uiteindelijke arbiter van de waarheid, tegen de claim van pauselijke onfeilbaarheid van Rome en het misbruik van traditie voor zover die in strijd was met de bijbelse leer. (zie dit artikel van Mark Noll over de belofte van en het probleem met sola scriptura; zie ook de Reforming Catholic Confession, ondertekend door 1000+ vertegenwoordigers van “Mere Protestants.”)

2. De Protestantse Reformatie daagde uit hoe personen rechtschapenheid met God verwierven.

Luther, Ulrich Zwingli en anderen, vooral puttend uit Augustinus, begonnen genade te zien als de doctrine waaraan alle andere getoetst moesten worden. Elke dimensie van verlossing hing uitsluitend af van Gods genade. Dit stond in contrast met het laatmiddeleeuwse bouwwerk van boetedoeningen die men kon verrichten om iemand vrij te pleiten van zonde of om de tijd die hij in het vagevuur doorbracht (of die van zijn overleden familieleden!) te verkorten. Deze verdraaiing van de christelijke leer, in de volksmond “redding door werken” genoemd, culmineerde in jingles die in de straten van de stad te horen waren en bedoeld waren om leken tot actie aan te zetten: “Zodra de munt in de kist rinkelt, komt de ziel uit het vagevuur.” Een andere was: “Leg uw cent op de trommel, de parelachtige poorten gaan open en de ziel wandelt naar binnen.” Er werd een vagevuur-industrie opgezet om geldelijke giften te ruilen voor vergeving. In schril contrast, en in kritisch reliëf, leerden de hervormers dat het werk van Christus, wanneer verbonden met geloof, iemand zou rechtvaardigen (dat wil zeggen, vergeven).

Watch: “The Five Solas of the Protestant Reformation” door Kenneth Collins

3. De Protestantse Reformatie maakte liturgie en kerkdiensten toegankelijk voor leken.

Eeuwenlang werd in heel West-Europa de eredienst uitsluitend in het Latijn gehouden, ondanks het feit dat de kennis daarvan beperkt was tot geestelijken en culturele elites. Sommige geestelijken kenden de taal zelf slecht, en droegen de mis dan ook onnauwkeurig en nogal luchthartig voor. Bovendien werd het eucharistisch brood aan alle aanwezigen gegeven, maar de wijn was voorbehouden aan de geestelijken, omdat men vond dat de wijn meer eerbied verdiende dan het brood. Tegen deze praktijken in, begon de Reformatie de mis in de plaatselijke talen te vertalen. Veel leiders stopten ook met het dragen van speciale gewaden die geestelijken onderscheidden van leken. Tenslotte werden zowel brood als wijn weer gedeeld met iedereen die aan de mis wilde deelnemen. Deze maatregelen hielpen leken om van passieve naar actieve deelnemers aan de eredienst te gaan.

4. De Protestantse Reformatie legde diepgaande corruptie in de kerkleiding bloot.

Scott Kisker heeft er knap op gewezen dat de Protestantse Reformatie eigenlijk een kerkscheuring was over een controversieel bouwproject. In zekere zin is dat waar: de basiliek van Petrus in Rome werd gefinancierd door de uitbuitende verkoop van aflaten. Maar de lijst van fouten in de laat-middeleeuwse kerkleiding gaat verder. Pausen (de officiële term voor het ambt van paus) huurden huurlingen in om als staande legers te dienen. Bisschoppen van de kerk dienden tegelijkertijd als hertogen en zwaaiden de scepter over meerdere kerkfabrieken om zo meer geld binnen te halen. Sommige kloosters werden omgetoverd tot weelderige gronden om onwettige kinderen van de adellijke klasse te huisvesten. De eeuwen die voorafgingen aan de Reformatie legden de diepgaande corruptie bloot die aan het werk is wanneer de kerkleiding verleid wordt door rijkdom en macht. Deze context moet in gedachten worden gehouden toen hervormers harde kritiek, zoals de titel Antichrist, uitten op kerkleiders.

Watch: “Waarom de Kerk de Protestantse Reformatie nodig had” door Scott Kisker

5. De Protestantse Reformatie bevestigde de onmiddellijke aanwezigheid van God door de bemiddeling van Christus.

Eeuwenlang werd leken geleerd dat de heiligheid van Christus Hem ongenaakbaar maakte. Tussen Jezus en de gewone mensen moesten daarom tal van andere bemiddelaars staan, waaronder voorbiddende heiligen en priesters. Dit leidde tot verschillende ongezonde praktijken, waaronder boetvaardige pelgrimstochten, het gebruik van relikwieën als talisman, en de cultus van heiligen. Hiertegenover bevestigden de hervormers de bijbelse leer van het “priesterschap van alle gelovigen,” (dat niet alleen een voorrecht was, maar ook geestelijke en morele verplichtingen met zich meebracht) en de bemiddeling van Jezus Christus tussen de Vader en de mensheid.

6. De protestantse reformatie gaf vrouwen leiderschap en invloed in de kerk.

De doperse traditie, ook bekend als de Radicale Reformatie, benadrukte de rol en roeping van de Heilige Geest op het leven van de gelovige, en verwelkomde daarom vrouwen als ambtsdragers, ook in predikende functies. Leiders als Agnes Linck, Ursula van Essen en Maria van Monjou werden vervolgd en zelfs gemarteld voor hun rol in hun geloofsgemeenschap. Terwijl het grootste deel van de Protestantse Reformatie het leiderschap van vrouwen bleef beperken, legden sommige stromingen de basis voor op gaven gebaseerde in plaats van op geslacht gebaseerde rollen.

Watch: “John Wesley’s Place in the Protestant Reformation” door Laurence Wood

7. De Protestantse Reformatie maakte de Bijbel toegankelijk voor leken.

Tot de Reformatie was de Latijnse Vulgaat de enige Bijbel die voor de westerse kerk gemakkelijk verkrijgbaar was. Niet alleen was dit beperkend, maar deze versie bevatte ook verschillende vertaalfouten die ongezonde overtuigingen in stand hielden. Bijvoorbeeld, in Mattheüs 4:17, wordt Jezus vertaald als zeggend, “doe boete” in plaats van “bekeer je.” De implicaties zijn duidelijk. Dat begon te veranderen toen Wycliffe in de 15e eeuw de Bijbel in de volkstaal vertaalde. Zijn voorbeeld volgend, vertaalde Maarten Luther het Nieuwe Testament in het Duits. William Tyndale, geïnspireerd door Luthers werk, vertaalde vervolgens de Bijbel in het Engels – de eerste die dat naar verluidt deed met gebruikmaking van het oorspronkelijke Hebreeuws en Grieks. Dit was in overeenstemming met de nadruk die de Reformatoren legden op de autoriteit van de Schrift voor zaken van geloof en praktijk, en de noodzaak voor individuen om zich tegoed te doen aan het Woord van God voor geestelijk voedsel. Dit was Luthers droom – dat mensen “het heldere, zuivere Woord van God zelf zouden grijpen en proeven en eraan vasthouden.”

8. De Protestantse Reformatie droeg bij aan de verspreiding van geletterdheid over het continent.

De Protestantse Reformatie droeg bij aan de verspreiding van geletterdheid, omdat een van haar primaire accenten persoonlijke vroomheid was, gebaseerd op de toe-eigening van de Schrift. Bovendien maakten de protestanten gebruik van catechisaties voor kinderen, die het lezen aanmoedigden. In Duitsland varieerde de alfabetiseringsgraad vóór de Reformatie tussen slechts 5-30% (bron). Dat percentage steeg daarna snel, omdat protestanten “mensen van het boek” waren. Luthers besluit om in het Duits te publiceren, in plaats van in het traditionele Latijn, maakte de boodschap van de Reformatie ook toegankelijk voor de harten en geesten van gewone mensen.

9.

In 1534 nam het Engelse parlement de Engelse Supremacy Act aan, die koning Hendrik VIII hoofd van de Engelse kerk maakte. Aan de oppervlakte verstevigde dit de relatie tussen kerk en staat. In werkelijkheid verbrak het de banden van Engeland met Rome als religieus-politieke macht en werd de staat geseculariseerd. Toen de protestantse vorsten in heel Duitsland braken met Rome (en het Heilige Roomse Rijk), voelden zij zich ook gemachtigd om hun eigen weg naar de macht te vinden, onafhankelijk van de religieuze autoriteiten. Een van deze wegen was het parlementaire systeem, dat de heersers ging legitimeren. Deze scheiding tussen kerk en staat kwam formeel tot uitdrukking in Luthers theologie van de “twee koninkrijken”; God vestigde het koninkrijk van de gelovigen, dat onder het evangelie moest werken, en het koninkrijk van de staat, dat onder de wet moest werken. Natuurlijk bleef dit onderscheid moeilijk te handhaven, zelfs voor Luther, die uiteindelijk de handhaving van de christelijke orthodoxie door de staat steunde.

10.

De Protestantse Reformatie bracht de Rooms-Katholieke Kerk ertoe haar eigen hervormingen in gang te zetten.

De Contra-Reformatie genoemd, reageerden degenen binnen de traditionele structuren van de kerk op de Protestantse beweging door te trachten zichzelf te hervormen. Er waren veel vrome groepen die zich met Rome identificeerden, maar desondanks wisten dat er iets mis was met het leven van de kerk. Het Concilie van Trente (1545-1563) was zo’n reactionaire bijeenkomst, en andere pogingen om misbruiken te corrigeren, de katholieke leer te verduidelijken, de spiritualiteit van haar genootschappen te vernieuwen, haar priesters goed op te leiden, haar liturgie en kunst te verfraaien, en het christelijk geloof te verspreiden waren allemaal pogingen om de kerk te herordenen om trouw te zijn aan zichzelf en aan God. Nieuwe religieuze ordes zoals de Sociëteit van Jezus (Jezuïeten) werden gesticht om deze te helpen uitvoeren.