Deze Thanksgiving presenteert het Houston Symphony een van de meest populaire orkestwerken uit het repertoire: Rimsky-Korsakov’s Scheherazade.
Op 27 februari 1887 woonde de befaamde Russische componist Alexander Borodin een feestje bij toen hij, na een wals te hebben gedanst, dood neerviel door een hartaanval. Het plotselinge overlijden van de 53-jarige componist veroorzaakte een schokgolf door de Russische muziekkringen; Borodin was een van hun leidende figuren geweest.
Het verlies kwam vooral hard aan bij zijn vriend en collega-componist Nikolai Rimsky-Korsakov. Vrijwel onmiddellijk ging Rimsky-Korsakov naar het appartement van Borodin om diens muziek te redden. Daar vond hij diens onvoltooide meesterwerk terug, de opera Prins Igor. Rimsky-Korsakov wilde Borodins kroonwerk van de vergetelheid redden en besloot het te voltooien.
Dus, diep in de winter van 1888, werkte Rimsky-Korsakov hard aan Prins Igor. Borodin’s epische opera speelde zich lang geleden af op de wilde Russische steppe en was gevuld met opvallende, exotische muziek die Rimsky-Korsakov’s verbeelding moet hebben geprikkeld. Al snel vatte hij het idee op om een orkestsuite te componeren vol met zijn eigen exotische melodieën. Zijn onderwerp:
Een klassiek verhaal
De Duizend-en-één-nacht (of, in de volksmond, De Arabische Nacht) heeft een geschiedenis die even legendarisch is als de verhalen zelf. Indiase, Perzische en Arabische bronnen zijn gesuggereerd voor individuele verhalen, en de eerste verwijzingen naar verzamelingen van “Duizend-en-een-nacht” zijn te vinden in documenten uit de 10e eeuw. Het vroegst overgeleverde manuscript stamt uit het Syrië van de 14e eeuw en Antoine Galland bewerkte het vrijelijk tot een Franse versie, waardoor de Nachten in het begin van de 18e eeuw voor het eerst in Europa werden geïntroduceerd. Het was waarschijnlijk een vertaling van Galland’s versie die Rimsky-Korsakov inspireerde.
De afzonderlijke verhalen van de Nachten zijn beroemd verenigd door een raamvertelling: de wrede sultan Shahryar, overtuigd van de trouweloosheid van alle vrouwen, neemt elke nacht een nieuwe bruid om haar vervolgens bij zonsopgang te laten executeren, totdat één, Scheherazade, zichzelf redt en zijn hart verovert door verhalen te vertellen, waarbij hij ervoor zorgt dat hij elke nacht midden in een verhaal eindigt. Rimsky-Korsakov zou zijn suite naar haar vernoemen. In zijn memoires vertelt hij over de compositie:
“Het programma waardoor ik me bij het componeren van Scheherazade had laten leiden, bestond uit afzonderlijke, los van elkaar staande episodes en afbeeldingen uit De Arabische Nachten, verspreid over alle vier delen van mijn suite: de zee en het schip van Sinbad, het fantastische verhaal van prins Kalandar, de prins en de prinses, het festival van Bagdad en het schip dat tegen de rots botst met de bronzen ruiter erop… Ik wilde met deze aanwijzingen slechts in geringe mate de fantasie van de luisteraar sturen…Het enige wat ik wilde was dat de luisteraar, als hij mijn stuk als symfonische muziek mooi vond, de indruk zou krijgen dat het zonder twijfel een oriëntaals verhaal is van een aantal talrijke en gevarieerde sprookjeswonderen en niet slechts vier stukken die achter elkaar worden gespeeld…”
Het enige verhaal dat Rimsky-Korsakov zeker in de partituur schreef is de raamvertelling, die levendig wordt uitgebeeld door de muziek. De suite begint met een grommende uitbeelding van Shahryar, en Scheherazade antwoordt al snel, in de hele suite vertegenwoordigd door een soloviool. Ze wordt vaak begeleid door een harp, wat doet denken aan de eeuwenoude tradities van barden die zichzelf begeleiden met dit oude instrument. Dan roept ze beelden op van “de zee en het schip van Sinbad.” De golven worden opgeroepen door een zacht wiegende begeleiding in de cello’s terwijl de violen een kronkelende, chromatische melodie spelen in E-groot. Als synestheet die muzikale klanken associeerde met kleuren, hoorde Rimsky-Korsakov E-groot als het diepe, donkere blauw van de zee. Deze voorstelling van de uitgestrekte, wenkende oceaan was waarschijnlijk ook geïnspireerd door Rimsky-Korsakovs tijd als officier in de Russische marine, waarin hij tot Rio de Janeiro voer.
Een muzikaal meesterwerk
Overal in de muziek van Scheherazade komt Rimsky-Korsakovs meesterschap als orkestrator naar voren; in termen van puur, zintuiglijk genot van geluid is hij onovertroffen. De muziek van de golven wordt afgewisseld met delicate passages voor solo-instrumenten, en telkens als de “golven” terugkeren, wordt de orkestratie rijker en grootser, culminerend in een zinderend fortissimo.
Scheherazade’s vioolsolo leidt ook het volgende deel in: “Het fantastische verhaal van Prins Kalandar.” In de middeleeuwse Islamitische wereld was een Kalandar een rondtrekkende mysticus die een ascetische levensstijl leidde en voor zijn levensonderhoud afhankelijk was van liefdadigheid. Het idee van een Kalandar-Prins kan dus paradoxaal lijken. In de Nachten zijn er in feite drie Kalandar-Prinsen, die elk hun leven begonnen als prins, maar door een reeks fantastische tegenslagen blind werden aan één oog en werden teruggedrongen tot de bedelstaf van een Kalandar. We weten niet zeker welke van de drie Kalandar prinsverhalen Rimsky-Korsakov in gedachten had toen hij dit deel componeerde, maar de muziek heeft een avontuurlijk gevoel dat bij alle drie past.
Hoewel er enkele kandidaten zijn voorgesteld, is het moeilijk om een bepaald verhaal aan te wijzen dat bij het derde deel, “De prins en prinses”, past. Liefde is een gemeenschappelijk thema in de Nachten, en dit deel toont Rimsky-Korsakov op zijn lyrischst. Niet iedereen waardeerde deze tederheid echter; een vroege Londense uitvoering van Scheherazade ontlokte de nogal preutse Engelse pers discussie over de vraag of deze figuur in de klarinet kussen uitbeeldde:
Daarom is het gemakkelijk te begrijpen waarom Rimsky-Korsakov aarzelde om al te veel details te verstrekken over zijn inspiratiebronnen.
In dit deel keert het thema van Scheherazade niet aan het begin, maar in het midden terug, alsof zij even heeft stilgestaan om het verhaal te becommentariëren. Haar vioolsolo vermengt zich dan met de muziek van de prins en de prinses. De hartstochtelijke climax die volgt, vertegenwoordigt zeker niet alleen de jonge geliefden, maar ook Scheherazade en Shahryar.
De finale draagt de titel “Feest in Bagdad. De zee. Schip breekt op een klif met daarop een bronzen ruiter.” Na een introductie van Scheherazade’s vioolsolo, gaat het festival van start. Ook hier is het moeilijk een specifiek verhaal te vinden dat bij het festival past, maar deze passage over de bruiloft van Scheherazade en Shahryar lijkt te passen:
“…zij versierden de stad op de mooiste manier en verspreidden geuren uit wierookvaten en verbrande aloë-hout en andere parfums op alle markten en doorgangen…wat terwijl de trommels sloegen en de fluiten en pijpen klonken en mimespelers en mountebanks speelden en hun kunsten vertoonden…”
Melodieën uit het tweede en derde deel keren in de loop van het festival terug (vergelijk de originele versies hier en hier), hoewel Rimsky-Korsakov zei dat zijn beweegredenen voor deze heropvoeringen puur muzikaal waren en hij de luisteraars waarschuwde er niet te veel in te lezen vanuit een narratief standpunt. Als dit wilde spektakel zijn hoogtepunt bereikt, keert de zeemuziek uit het eerste deel terug met de logica van een droom, en zijn we getuige van de catastrofe van de schipbreuk (een verwijzing naar het verhaal van de derde Kalandar Prins). De golven zakken, en Scheherazade’s vioolsolo stijgt hoog boven de lage, sluimerende melodie van Shahryar uit. Als de vioolsolo naar zijn hoogste register stijgt, vervaagt de muziek in het niets en komt er een einde aan Scheherazades magische vertellingen. -Calvin Dotsey
Mis Rimsky-Korsakov’s Scheherazade niet dit Thanksgiving weekend, 24, 25 november & 26, 2017! Voor tickets en meer informatie, bezoek houstonsymphony.org.