Bertolt Brecht

Bertolt Brecht, oorspronkelijke naam Eugen Berthold Friedrich Brecht, (geboren 10 februari 1898, Augsburg, Duitsland – overleden 14 augustus 1956, Oost-Berlijn), Duits dichter, toneelschrijver en theaterhervormer wiens episch theater afweek van de conventies van de theatrale illusie en het drama ontwikkelde als een sociaal en ideologisch forum voor linkse doelen.

Wie was Bertolt Brecht?

Wat heeft Bertolt Brecht gemaakt?

Hoe heeft Bertolt Brecht anderen beïnvloed?

Tot 1924 woonde Brecht in Beieren, waar hij werd geboren, medicijnen studeerde (München, 1917-21), en diende in een legerhospitaal (1918). Uit deze periode dateren zijn eerste toneelstuk, Baal (opgevoerd in 1923); zijn eerste succes, Trommeln in der Nacht (Kleist Preis, 1922; Drums in the Night); de gedichten en liederen verzameld als Die Hauspostille (1927; Een handleiding voor vroomheid, 1966), zijn eerste professionele productie (Edward II, 1924); en zijn bewondering voor Wedekind, Rimbaud, Villon, en Kipling.

Tijdens deze periode ontwikkelde hij ook een gewelddadige antiburgerlijke houding die de diepe teleurstelling van zijn generatie weerspiegelde in de beschaving die aan het eind van de Eerste Wereldoorlog ineengestort was. Onder Brechts vrienden bevonden zich leden van de dadaïstische groep, die door middel van spot en iconoclastische satire datgene wilden vernietigen wat zij veroordeelden als de valse normen van de bourgeoiskunst. De man die hem eind jaren twintig de elementen van het marxisme bijbracht was Karl Korsch, een eminent marxistisch theoreticus die communistisch lid van de Rijksdag was geweest, maar in 1926 uit de Duitse Communistische Partij was gezet.

In Berlijn (1924-33) werkte hij korte tijd voor de regisseurs Max Reinhardt en Erwin Piscator, maar voornamelijk met zijn eigen groep medewerkers. Met de componist Kurt Weill schreef hij de satirische, succesvolle ballade-opera Die Dreigroschenoper (1928; The Threepenny Opera) en de opera Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny (1930; Opkomst en ondergang van de stad Mahagonny). Hij schreef ook wat hij “Lehr-stücke” (“voorbeeldige toneelstukken”) noemde – verbaal didactische werken voor opvoeringen buiten het orthodoxe theater op muziek van Weill, Hindemith, en Hanns Eisler. In deze jaren ontwikkelde hij zijn theorie van het “epische theater” en een sobere vorm van onregelmatige verzen. Hij werd ook een marxist.

In 1933 ging hij in ballingschap – in Scandinavië (1933-41), voornamelijk in Denemarken, en vervolgens in de Verenigde Staten (1941-47), waar hij wat filmwerk deed in Hollywood. In Duitsland werden zijn boeken verbrand en werd hem zijn staatsburgerschap ontnomen. Hij werd van het Duitse theater afgesneden; maar tussen 1937 en 1941 schreef hij de meeste van zijn grote toneelstukken, zijn belangrijkste theoretische essays en dialogen, en veel van de gedichten die gebundeld werden als Svendborger Gedichte (1939). Tussen 1937 en 1939 schreef hij, maar voltooide hij niet, de roman Die Geschäfte des Herrn Julius Caesar (1957; De zakelijke aangelegenheden van de heer Julius Caesar). Het gaat over een geleerde die onderzoek doet naar een biografie van Caesar enkele decennia na diens moord.

De toneelstukken uit Brechts ballingsjaren werden beroemd in eigen en andere producties van de auteur: Vermeldenswaard zijn Mutter Courage und ihre Kinder (1941; Moeder Courage en haar kinderen), een kroniek van de Dertigjarige Oorlog; Leben des Galilei (1943; Het leven van Galileo); Der gute Mensch von Sezuan (1943; De goede vrouw van Setzuan), een gelijkenisstuk dat zich afspeelt in het vooroorlogse China; Der Aufhaltsame Aufstieg des Arturo Ui (1957; De weerbare opkomst van Arturo Ui), een gelijkenisstuk van Hitlers opkomst aan de macht dat zich afspeelt in het vooroorlogse Chicago; Herr Puntila und sein Knecht Matti (1948; Herr Puntila en zijn man Matti), een Volksstück (volkstoneelstuk) over een Finse boer die schommelt tussen kolderieke nuchterheid en dronken goed humeur; en The Caucasian Chalk Circle (voor het eerst opgevoerd in het Engels, 1948; Der kaukasische Kreidekreis, 1949), het verhaal van een strijd om het bezit van een kind tussen zijn hooggeboren moeder, die het kind verlaat, en het dienstmeisje dat voor het kind zorgt.

Brecht verliet de Verenigde Staten in 1947 nadat hij had moeten getuigen voor de House Un-American Activities Committee. Hij verbleef een jaar in Zürich, waar hij vooral werkte aan Antigone-Modell 1948 (bewerkt naar Hölderlins vertaling van Sophocles; geproduceerd 1948) en aan zijn belangrijkste theoretische werk, het Kleines Organon für das Theater (1949; “Een klein Organum voor het Theater”). De essentie van zijn dramatheorie, zoals die in dit werk naar voren komt, is het idee dat een werkelijk marxistisch drama de Aristotelische premisse moet vermijden dat het publiek moet worden wijsgemaakt dat wat het ziet hier en nu gebeurt. Hij zag namelijk dat als het publiek werkelijk zou voelen dat de emoties van helden uit het verleden – Oedipus, Lear of Hamlet – net zo goed hun eigen reacties konden zijn, het marxistische idee dat de menselijke natuur niet constant is maar het resultaat van veranderende historische omstandigheden automatisch ontkracht zou worden. Brecht stelde daarom dat het theater er niet naar moet streven zijn publiek te laten geloven in de aanwezigheid van de personages op het toneel – het publiek zich niet met hen moet laten identificeren, maar veeleer de methode van de kunst van de epische dichter moet volgen, die erin bestaat het publiek te doen beseffen dat wat het op het toneel ziet slechts een verslag is van gebeurtenissen uit het verleden, dat het met kritische distantie moet gadeslaan. Het “epische” (narratieve, niet-dramatische) theater is dus gebaseerd op onthechting, op het Verfremdungseffekt (vervreemdingseffekt), dat wordt bereikt door een aantal middelen die de toeschouwer eraan herinneren dat hem een demonstratie wordt voorgeschoteld van menselijk gedrag in wetenschappelijke geest en niet een illusie van de werkelijkheid, kortom, dat het theater slechts een theater is en niet de wereld zelf.

In 1949 ging Brecht naar Berlijn om Mutter Courage und ihre Kinder (met zijn vrouw, Helene Weigel, in de titelrol) te helpen ensceneren in Reinhardts oude Deutsches Theater in de Sovjet-sector. Dit leidde tot de oprichting van het eigen gezelschap van de Brechts, het Berliner Ensemble, en tot een permanente terugkeer naar Berlijn. Voortaan hadden het Ensemble en de enscenering van zijn eigen stukken de eerste aanspraak op Brechts tijd. Vaak verdacht in Oost-Europa vanwege zijn onorthodoxe esthetische theorieën en in het Westen gehekeld of geboycot vanwege zijn communistische opvattingen, had hij toch een grote triomf in het Parijse Théâtre des Nations in 1955, en in datzelfde jaar ontving hij in Moskou een Stalinprijs voor de Vrede. Het jaar daarop stierf hij aan een hartaanval in Oost-Berlijn.

Brecht was in de eerste plaats een superieur dichter, die vele stijlen en stemmingen beheerste. Als toneelschrijver was hij een intensieve werker, een rusteloze samenraper van ideeën die niet altijd van hemzelf waren (The Threepenny Opera is gebaseerd op John Gay’s Beggar’s Opera, en Edward II op Marlowe), een sardonische humorist, en een man met een zeldzaam muzikaal en visueel bewustzijn; maar hij was vaak slecht in het creëren van levende personages of in het geven van spanning en vorm aan zijn stukken. Als producent hield hij van lichtheid, helderheid en een stevig geknoopt verhaalverloop; als perfectionist dwong hij het Duitse theater, tegen zijn natuur in, tot underplay. Als theoreticus maakte hij principes van zijn voorkeuren – en zelfs van zijn fouten.