Bes

Bes is de oude Egyptische god van de bevalling, vruchtbaarheid, seksualiteit, humor en oorlog, maar diende vooral als beschermgod van zwangere vrouwen en kinderen. Hij wordt regelmatig afgebeeld als een dwerg met grote oren, langharig en bebaard, met prominente geslachtsdelen, en met gebogen benen. Meestal houdt hij een ratel vast, maar soms ook een slang (of slangen), een mes, of een zwaard. De beeltenis van Bes werd vaak bij poorten geplaatst ter bescherming en verschijnt bijna altijd buiten geboortehuizen.

Hij was ook een populaire beeltenis die werd gebruikt in huishoudelijke artikelen zoals spiegels, cosmetica koffers, op meubels en als mesheften. Zijn vrouwelijke aspect is Beset, die voorkomt in spreuken om geesten, duistere magie, boze geesten en demonen af te weren. Bes zelf is eigenlijk een demon, meer dan een god, maar dat woord moet niet in de moderne betekenis worden opgevat. Een “demon” (van het Griekse woord daimon) kan een goede of slechte entiteit zijn, naar het voorbeeld van de Mesopotamische demon Pazuzu, die eveneens zwangere vrouwen en zuigelingen beheerde. Hoewel Bes vaak in verband wordt gebracht met zijn vrouwelijk aspect als gemalin, wordt hij vaker vereenzelvigd met de godin Taweret (Tauret), de nijlpaardgodheid van de bevalling en de vruchtbaarheid.

Oorsprong & Natuur

Ondanks het feit dat Bes een van de meest populaire goden van het oude Egypte was, is er geen verhaal over zijn oorsprong gevonden. Hij heeft overeenkomsten met tenminste negen andere goden, volgens de Egyptoloog Richard Wilkinson, die Aha, Amam, Hayet, Ihty, Mefdjet, Menew, Segeb, Sopdu, en Tetetenu samen met Bes opsomt in bijna uniformiteit van rol en gelijkenis (102). Wat Bes blijkbaar onderscheidde van deze anderen, was zijn unieke karakter. Hij was geen god in de zin van Osiris of Thoth, had geen tempel (behalve één die de druiven van de wijngaard in de Baharia Oase beschermde), en geen formele verering, maar werd vereerd in de huizen van de Egyptenaren vanaf de tijd van het Oude Rijk (ca. 2613 – ca. 2181 v. Chr.) tot de Ptolemaeïsche Dynastie (323-30 v. Chr.) en verder tot in het Romeinse Rijk, hoewel zijn populariteit het meest wijdverbreid is vanaf het Nieuwe Rijk van Egypte (1570-1069 v. Chr.). Zijn rol als beschermer van kinderen breidde zich uit tot beschermer van iedereen die zich onder zijn hoede stelde en Egyptische (en later Romeinse) soldaten hadden afbeeldingen van Bes op hun schilden gegraveerd en dronken voor de strijd uit door Bes gegraveerde bekers.

Het beschermende karakter van Bes kwam tot uitdrukking in zijn vaardigheid als krijger die het kwaad afsloeg, maar werd ook gezien in zijn lichtere kant. In overeenstemming met het Egyptische concept van de waarde van evenwicht, wordt Bes in de kunst net zo vaak lachend, dansend en zingend gezien als een woeste krijger/beschermer. Men dacht dat hij kleine kinderen vermaakte met zijn liederen, en als men een kind zag glimlachen of lachen, schijnbaar om niets, dacht men dat Bes de oorzaak was. Dit kan vreemd lijken omdat Bes meestal werd afgebeeld als een lelijke, fronsende dwerg die regelmatig zijn immense geslachtsdelen liet zien, maar zoals Wilkinson schrijft:

Ondanks zijn uiterlijk, dat in de loop der tijd in veel details veranderde, werd Bes beschouwd als weldadig voor de mensen en werd hij door alle klassen van Egyptenaren aanvaard als een machtige apotropische godheid .Net zoals de Bes-figuur verschillende minder belangrijke goden en demonen omvatte, werd hij in latere tijden zelf gesyncretiseerd met andere beschermende godheden en vormde zo de ‘kern’ van een samengestelde godheid waarvan de elementen Amun, Min, Horus, Sopdu, Reshef en andere goden omvatten. Mythologisch kan Bes ook in verband worden gebracht met Ra, Hathor en Horus – en een vrouwelijke vorm van de god, Beset, verschijnt soms als de moeder van Horus. (102)

Hoewel gesuggereerd is dat Bes oorspronkelijk een Nubische, Libische of Syrische godheid was, is dit voornamelijk speculatie en, zoals Wilkinson en andere Egyptologen (waaronder Pinch en David) opmerken, onnodige moeite. De god verschijnt voor het eerst in kunst uit het Oude Rijk van Egypte, en er lijkt geen dwingende reden te zijn om een oorsprong voor hem buiten Egypte te zoeken.

Verering & Dagelijks leven

Omdat er geen formele tempel of geestelijkheid voor Bes was, was er ook geen formele verering. Mensen brachten hulde aan Bes in huis of bij geboortehuizen waar hij de wacht hield. Egyptologe Rosalie David schrijft:

Teken in op onze wekelijkse e-mailnieuwsbrief!

Huisgoden werden vereerd in een schrijn gevuld met stèles, offertafels, waterkruiken, vuurpotten en vazen in een apart gedeelte van het huis. De verering thuis weerspiegelde waarschijnlijk de rituelen die in de grote tempels werden uitgevoerd en omvatte het brengen van voedseloffers en plengoffers en het branden van wierook voor het beeld van de god. (Handboek, 118)

In meer bescheiden huizen die zich geen stèles, offertafels en vazen konden veroorloven, werd een eenvoudig beeld van Bes op een altaar geplaatst en werd geofferd wat men zich maar kon veroorloven. Bes werd vooral vereerd bij de dagelijkse bezigheden van de mensen, wanneer zij hun bezigheden deden. Bes werd bijvoorbeeld vaak op meubels en vooral op bedden gekerfd om de mensen (vooral kinderen) te beschermen tegen boze geesten of spoken die ’s nachts zouden kunnen komen.

Wilkinson merkt op hoe “de grote verscheidenheid van voorwerpen waarop Bes werd afgebeeld en het grote aantal van zijn afbeeldingen en amuletten zijn grote populariteit als huisgodheid aantonen” (104). Hij komt voor op zalfpotten, hoofdsteunen, amuletten, armbanden, banken, bedden, stoelen, spiegels, messen, en vele andere huishoudelijke voorwerpen. Hij is gevonden in de ruïnes van het paleis van Amenhotep III in Malkata en in de huizen van de arbeiders in Deir el-Medina. Rosalie David merkt op dat de twee populairste goden die in Deir el-Medina werden aanbeden Bes en Taweret waren, die vaak samen voorkomen in kunst die in de meest bescheiden tot de meest grootse huizen in dat gebied is gevonden (Handbook,118).

David wijst erop hoe Bes een integraal onderdeel was van de meest elementaire aspecten van het leven als een god van “liefde, huwelijk, dansen en plezier maken”, die ook “hielp bij bevallingen en de jongen en zwakken beschermde” (Handboek, 118). Als onderdeel van zijn taken was het zijn taak om de zindelijkheid van de jeugd te bevorderen en leerde hij zowel jongens als meisjes om dapper te zijn, om voor gerechtigheid te vechten, maar ook om van het leven te genieten en te zingen en te dansen. Verder kon hij het beroep van een jongen beïnvloeden doordat een kind (bijna altijd een man) met hetzelfde korte en mollige lichaamstype als Bes door de goden zou zijn uitgekozen als koopmanspriester, een lid van de geestelijkheid die toezicht hield op de goederen die de tempel binnenkwamen en weer uitgingen. Bes werd beschouwd als een beschermer van deze goederen en de priesters van de koopman hadden vaak het lichaam van Bes. Hij moedigde ook meisjes aan in hun huishoudelijke taken en bewaakte, net als Bastet, hun geheimen en beschermde hun gezondheid.

Bes & Vrouwenbelangen

Bes was oorspronkelijk, en bleef dat ook vooral, de god van zwangere vrouwen en bevallingen. Vrouwen die moeite hadden zwanger te worden, bezochten een Bes-kamer (ook wel broedkamer genoemd) op een plaats zoals de tempel van Hathor in Dendera, waar zij de nacht doorbrachten in de aanwezigheid van de god. In de tijd van de Ptolemeïsche dynastie werden deze Bes-kamers versierd met afbeeldingen van een naakte Bes met een opgerichte fallus en een naakte godin om vruchtbaarheid en genezing aan te moedigen. Vrouwen gebruikten of droegen regelmatig voorwerpen waarin de gelijkenis van de god gegraveerd was en lieten zelfs afbeeldingen van hem op hun lichaam tatoeëren. Egyptologe Geraldine Pinch schrijft:

Egyptische “oude wijven” vertelden waarschijnlijk verhalen over de capriolen van Bes, maar deze zijn niet bewaard gebleven in de geschriften. Het bewijs voor dwergengodheden is vooral picturaal. Ze komen voor op magische voorwerpen, slaapkamermeubels, en voorwerpen die gebruikt werden om make-up op te doen of aan te brengen. Bes-amuletten en -beeldjes waren meer dan 2000 jaar populair. Sommige vrouwen versierden zelfs hun lichaam met Bes-tatoeages om hun seksleven of vruchtbaarheid te verbeteren. (118)

Vanaf het Nieuwe Rijk werd Bes steeds vaker afgebeeld in gezelschap van de zwangere Taweret op afbeeldingen waarop geboorte en vruchtbaarheid worden gevierd. Pinch merkt op: “Bes en Taweret waren ook de beschermers van de goddelijke kinderen die werden vereerd in de Geboortehuizen van tempels uit het eerste millennium v. Chr. Tempel- en magische teksten geven Bes of Bes-Shu de rol van het openen van de baarmoeder om de geboorte van een kind mogelijk te maken” (119). Deze geboortehuizen waren een vast onderdeel van tempels in heel Egypte en waren voorzien van beelden of inscripties van Bes buiten en muurschilderingen van Bes en Taweret binnen. Een van de bekendste afbeeldingen van Bes is afkomstig uit het geboortehuis in de tempel van Hathor in Dendera. Scènes uit deze geboortehuizen werden vaak op de muren van huizen geschilderd en komen zelfs voor op de muren van het huis van de arbeider in Deir el-Medina om vruchtbaarheid aan te moedigen en bescherming te bieden.

Vrouwelijke muzikanten droegen regelmatig amuletten van Bes of hadden tatoeages van de god om hun kunst te inspireren. Ook prostituees werden getatoeëerd met afbeeldingen van Bes, zoals egyptologe Joyce Tyldesley opmerkt: “Prostituees gebruikten hun muzikale vaardigheden om hun klanten te verleiden en een verband tussen muziek, vrouwelijkheid, sex en zelfs bevalling wordt gesuggereerd door de tatoeages van Bes op de dijen van muzikale prostituees” (130). Priesteressen, danseressen en musici tatoeëerden echter ook zichzelf met afbeeldingen en geleerden zijn het er niet over eens of het vooral prostituees waren die zichzelf met afbeeldingen van Bes versierden of dat dit een praktijk was die door vrouwen in de kunst en de Egyptische religie in het algemeen werd waargenomen. De danseres Isadora van Artemisia (ca. 206 n.C.), bijvoorbeeld, was een beroemde castagnettendanseres die een tatoeage van Bes op haar dij had. Isadora was een vrije vrouw en een goed betaalde artieste die een prijs vroeg van zesendertig drachmen per dag, reiskosten, verzekering voor haar garderobe en juwelen, en maaltijdkosten. Er zijn geen documenten die er op wijzen dat zij een prostituee was.

Bes in zijn vrouwelijke vorm, zoals opgemerkt, werd vaak geassocieerd met Hathor en, door deze link, met het concept van de Verre Godin. De verre godin was een godheid die haar huis verliet om op avontuur te gaan – gewoonlijk tegen de wil van haar vader – en dan terugkeerde of werd teruggebracht en, door deze actie, een soort transformatie in gang zette. Bes wordt afgebeeld als een aap die de godin vermaakt bij haar terugkeer, of als de godin zelf. Het transformerende aspect van Bes en zijn angstaanjagende verschijning definiëren hem als een ‘bedriegersgod’ – iemand die schadelijk kan lijken, maar het beste met de mensheid voorheeft.

De Goddelijke Beschermer

Bes werd vaak aangeroepen in iemands jeugd voor bescherming, hetzij door een ouder, voogd, of door iemands zelf. Het Magische Slaapliedje uit het oude Egypte was een spreuk die een moeder of oudere zus zong om boze geesten weg te jagen van een slapend kind, en Bes werd soms samen met dit gedicht aangeroepen voor maximale bescherming. Moeders tekenden een afbeelding van Bes op de linkerhand van hun kind en wikkelden de hand in een door de tempel gezegende doek, zodat het kind aangename dromen zou hebben. De afbeelding van Bes op de hand die met de droomwereld wordt geassocieerd, zou alle spirituele elementen verdrijven die het kind nachtmerries zouden kunnen bezorgen.

Net zoals Bes over je waakte in je slaap, was hij er de hele dag door om je aan te moedigen, op te vrolijken en te beschermen. Wilkinson wijst op het werk van de geleerde James Romano die aantoonde dat “de oorsprong van de iconografie van Bes waarschijnlijk te vinden is in de afbeelding van een mannelijke leeuw die zich opricht op zijn achterpoten” (102). De leeuw was een van de vroegste zoölogische beelden voor de macht van de goden en de krachten van de natuur. De suggestie dat Bes is voortgekomen uit de leeuwentaal is logisch als men bedenkt hoe de leeuw door de hele Egyptische geschiedenis heen in de iconografie werd gebruikt. De leeuw symboliseert altijd goddelijke of wereldlijke macht, bescherming, majesteit en vitaliteit. Bes, de ruige dwerg, heeft misschien niet de waardigheid van een leeuw in veel van zijn afbeeldingen, maar belichaamt zeker de elementen waarvan de Egyptenaren geloofden dat leeuwen ze symboliseerden. In slaap of wakker, gedurende iemands hele leven, waakte Bes altijd over de mensen, beschermde hen en moedigde hen aan om hun best te doen in het leven.