Cognitie verwijst naar een reeks hersenfuncties op hoog niveau, waaronder het vermogen om informatie te leren en te onthouden, te organiseren, te plannen en problemen op te lossen, zich te concentreren, de aandacht vast te houden en te verleggen, taal te begrijpen en te gebruiken, de omgeving nauwkeurig waar te nemen en berekeningen uit te voeren.
Ongeveer de helft van de mensen met multiple sclerose (MS) krijgt te maken met een vorm van cognitieve stoornis, oftewel gestoord denken in de hersenfuncties op hoog niveau. Voor de meerderheid van de mensen met cognitieve stoornissen betekent dit vertraagd denken, verminderde concentratie of een verminderd geheugen. Meestal treden cognitieve stoornissen pas later in het ziekteverloop op, maar soms ook al veel eerder en soms al bij het begin van MS.
Het verlies van myeline rond zenuwvezels kan problemen veroorzaken met het transport van herinneringen naar opslaggebieden in de hersenen of met het ophalen van herinneringen uit opslaggebieden. Bij MS is de kans groter dat bepaalde functies worden aangetast dan andere:
|
A cognitive deficit is a large category that includes recent memory recall, attention and concentration, information processing speed, executive functions (including multitasking, reasoning, problem solving and visuospatial perception). Elke aantasting van de cognitieve functies kan grote gevolgen hebben voor iemands leven. In tegenstelling tot mensen met corticale dementie, zoals de ziekte van Alzheimer, vertonen MS-patiënten zelden een versnelde vergeetachtigheid na verloop van tijd. Geheugenstoornissen bij MS zijn waarschijnlijk deels gerelateerd aan stoornissen op andere gebieden, zoals verwerkingssnelheid en hogere executieve functies, die van invloed zijn op coderingsprocessen.
Een persoon kan problemen ondervinden op slechts één of twee gebieden van cognitief functioneren of op meerdere. Bepaalde functies, zoals het algemene intellect, het lange-termijngeheugen (geheugen op afstand), gespreksvaardigheid en begrijpend lezen, blijven waarschijnlijk intact.
Cognitieve stoornissen komen voor bij ongeveer 70% van de MS-patiënten. Soms worden deze stoornissen aangeduid met de term “hersenmist”. De stoornissen kunnen zich al in het begin van de ziekte voordoen. Bij MS, na de eerste aanval maar voor een secundaire bevestigende aanval, heeft tot 50% van de patiënten stoornissen bij het begin. Bij slechts ongeveer 10% van de MS-patiënten is dit disfunctioneren zo ernstig dat het hun vermogen om dagelijkse levensverrichtingen uit te voeren aanzienlijk belemmert. In zeer zeldzame gevallen kan de cognitieve stoornis zo ernstig worden dat de persoon niet langer thuis kan worden verzorgd.
Gemeenschappelijke MS-gerelateerde cognitieve problemen:
Problemen met abstracte conceptualisering
Een probleem om dingen “abstract” uit te vogelen of op een manier die tot een gewenst resultaat zal leiden. Snel overweldigd als iets te complex is, omdat het moeilijk is gedachten en taken te ordenen, lessen uit meerdere eerdere ervaringen toe te passen en flexibel genoeg te zijn in het denken om alternatieve oplossingen te bedenken als zich een probleem voordoet. Dit kan een negatieve invloed hebben op het beoordelingsvermogen.
Kortetermijngeheugen
Deze meest voorkomende vorm uit zich in dingen als het vergeten van het telefoonnummer dat je net hebt gedraaid, een kamer binnenlopen en niet meer weten waarvoor je daarheen ging, of je niet meer kunnen herinneren of je je pillen hebt ingenomen of niet. Het kan ook gebeuren dat u een zin of een deel van een verhaal herhaalt tegen iemand aan wie u het net had verteld, zonder dat u zich ervan bewust was dat u dat al had gedaan.
Aandachtsproblemen
Dit kan zich uiten als “afleidbaarheid” of gewoon het onvermogen om uw gedachten bij een taak te houden of u te concentreren. U kunt merken dat u niet kunt multitasken of dat zelfs kleine omgevingsgeluiden, zoals de televisie of muziek, het vrijwel onmogelijk maken om u te concentreren op dingen als lezen of het uitvoeren van opeenvolgende taken, zoals koken.
Lagere snelheid van informatieverwerking
Dit omvat alle eerder genoemde symptomen, en het betekent dat de hersenen simpelweg niet alle informatie die tegelijk op iemand afkomt kunnen verwerken en prioriteren. Dit omvat problemen met het verwerken van taal (gesproken of geschreven), zintuiglijke informatie (visueel, geluiden, geuren, tastzin), ruimtelijke informatie (zoals bij het navigeren tijdens het autorijden), of meer abstracte zaken zoals sociale signalen en het lezen van emoties.
Cognitieve problemen zoals moeite met concentratie en het oplossen van problemen treffen ongeveer 50% van de MS-patiënten. Het is niet ongewoon dat meer mensen met MS stoppen met werken vanwege dergelijke cognitieve problemen dan vanwege lichamelijke problemen. In ongeveer 10% van de gevallen is de mentale stoornis ernstig en lijkt het op dementie. De ernst van dergelijke mentale veranderingen lijkt samen te hangen met de mate van verlies van hersenweefsel. Dit is een extra argument voor vroegtijdige behandeling, omdat medicijnen deze symptomen kunnen verbeteren.
De meest voorkomende tekorten zijn onder meer het recente geheugen, de aandacht, de verwerkingssnelheid, de visueel-ruimtelijke vaardigheden en de uitvoerende functie. Symptomen die verband houden met cognitie zijn emotionele instabiliteit, en vermoeidheid, waaronder zuiver neurologische vermoeidheid. Cognitieve stoornissen staan los van lichamelijke beperkingen, en kunnen zelfs optreden als er geen sprake is van neurologische stoornissen.
De stoornissen kunnen een belangrijke voorspeller zijn van een lage kwaliteit van leven, werkloosheid, stress voor de verzorger, en problemen met autorijden. De beperkingen in de sociale en werkactiviteiten van een patiënt blijken samen te hangen met de mate van beperkingen.
Hoe MS de cognitie beïnvloedt
Omdat cognitieve moeilijkheden het gevolg zijn van de ziekte pathologie, zijn ze ook individueel en onvoorspelbaar. Het meten en behandelen van cognitieve moeilijkheden wordt gewoonlijk gedaan door een neuropsycholoog. Cognitieve problemen zijn zeer complex en in het verleden leken artsen zich meer op hun gemak te voelen bij het ontkennen van het bestaan ervan voor hun patiënten. In plaats van cognitieve problemen in dezelfde categorie te plaatsen als vermoeidheid en depressie, wordt het nu op zichzelf bestudeerd. De technieken voor cognitieve evaluatie zijn sterk verbeterd en nu kunnen goede studies naar cognitieve disfunctie bij MS worden gedaan.
Metingen van weefselatrofie zijn goed gecorreleerd met cognitieve disfunctie en kunnen deze voorspellen. Cognitieve stoornissen zijn niet alleen het resultaat van weefselschade, maar ook van weefselherstel en adaptieve functionele reorganisatie.
Cognitieve stoornissen bij MS lijken samen te hangen met meer permanente destructie van hersenweefsel, zoals “zwarte gaten” en atrofie. Daarom lijkt de cognitieve disfunctie erger te zijn bij mensen met progressieve vormen van MS dan bij mensen met relapsing-remitting MS (RRMS). In het algemeen lijken mensen met progressieve MS er ernstiger aan toe te zijn, maar zoals gezegd kunnen zelfs mensen met zeer weinig beperkingen een zekere mate van cognitieve disfunctie ervaren.
Cognitie kan echter ook tijdelijk worden verergerd door andere symptomen van MS, zoals: Depressie, vermoeidheid en MS-gerelateerde warmte-intolerantie.
Geprononceerde cognitieve disfunctie bij:
Meer T1-gewogen laesies
T1-gewogen laesies bij MS zijn gebieden die donker lijken op MRI-scans. Deze “zwarte gaten” wijzen op vernietiging van zenuwvezels, axonen genaamd, en niet alleen op demyelinisatie.
Atrofie van het Corpus Callosum
Dit betekent dat de bundel zenuwvezels die de rechter- en linkerhersenhelft met elkaar verbindt, is gekrompen als gevolg van vernietiging van zenuwcellen.
Taalproblemen
Deel MS-patiënten hebben vaak cognitieve stoornissen die van invloed zijn op de spraak, wat leidt tot vertraagde woordvinding of problemen met het onthouden van de spelling van woorden. Dit wordt meestal geclassificeerd als dysfasie (moeite met het begrijpen of gebruiken van taal), wat minder ernstig is dan afasie (moeite met het begrijpen van de spraak van andere mensen en/of zich verbaal uit te drukken). Echte afasie is een ongewoon symptoom van MS, maar kan het gevolg zijn van beschadiging van het deel van de hersenen dat verantwoordelijk is voor taal, met name de hersenschors.
Vormen van taalstoornis kunnen zich voordoen wanneer verbale expressie ernstig wordt belemmerd waardoor woorden verloren gaan. “Het juiste woord vinden” is een uitdrukking die vaak wordt gebruikt, maar voor mensen met MS kan het een feit van het dagelijks leven zijn. De taalproblemen kunnen mild en intermitterend zijn, waarbij de lijder kleine moeilijkheden ondervindt bij het oproepen van woorden; waarbij het juiste woord “daar ergens” of “op het puntje van de tong” ligt, maar desondanks ongrijpbaar blijkt.
Het vervangen van een alternatief woord is een typische actie die wordt ondernomen door de persoon die deze moeilijkheden ondervindt, maar hij of zij kan niet verbergen dat er een probleem is. Dit alles kan de vlotheid van een gesprek verstoren, wat leidt tot terughoudendheid om deel te nemen en een gevoel van isolement.
Herkenning van cognitieve problemen
Vroegtijdige herkenning, beoordeling en behandeling zijn belangrijk omdat cognitieve veranderingen, samen met andere factoren, de kwaliteit van iemands leven aanzienlijk kunnen beïnvloeden en de belangrijkste oorzaak zijn van vroegtijdig vertrek uit het arbeidsproces. De eerste tekenen van cognitieve stoornissen zijn meestal zo subtiel dat ze het eerst worden opgemerkt door de persoon met MS of door een familielid.
De eerste tekenen van cognitief disfunctioneren zijn meestal:
|
Het is belangrijk om met uw arts te praten als u zich zorgen maakt dat u cognitief niet goed functioneert. Als u of uw arts denkt dat u cognitieve problemen krijgt, wordt u doorverwezen naar een revalidatiearts voor een evaluatie. Een neuropsycholoog, spraak- of taalpatholoog of ergotherapeut kan een reeks tests uitvoeren en de oorzaak van de veranderingen zorgvuldig vaststellen. Het is belangrijk dat iedereen op de hoogte is van uw huidige gezondheidstoestand, omdat de cognitieve functie ook kan worden beïnvloed door veroudering, medicijnen, depressie, angst, stress en vermoeidheid.
Cognitieve revalidatie wordt meestal aangeboden in een centrum dat is gespecialiseerd in MS-zorg, in een revalidatiekliniek, of via individuele privé-praktijken. Afhankelijk van wat uit de evaluatie naar voren komt, kan een van de volgende drie benaderingen worden gekozen: (1) een algemene stimuleringsaanpak, waarbij de cognitieve verwerking wordt gestimuleerd door het spelen van woordspelletjes of het luisteren naar verhalen; (2) een processpecifieke aanpak, waarbij u een reeks cognitieve oefeningen van toenemende moeilijkheidsgraad uitvoert; of (3) een functionele aanpassingsaanpak, waarbij de revalidatietaken thuis of in een werkomgeving worden uitgevoerd.
Behandeling van cognitieve problemen
Op basis van de testresultaten, inclusief cognitieve tekorten en sterke punten, kan het nodig zijn om cognitieve revalidatietherapie (CRT) te volgen. CRT is een brede term die gebruikt wordt om behandelingen te beschrijven die zich richten op de cognitieve problemen die kunnen ontstaan na een hersenletsel. Gezien het brede scala aan symptomen en de ernst van cognitieve problemen bij mensen met hersenletsel, verwijst CRT niet naar een specifieke aanpak van de behandeling. CRT kan een combinatie van herstellende en compenserende activiteiten omvatten.
Herstellende behandelingen zijn direct gericht op het verbeteren, versterken of normaliseren van specifieke verminderde cognitieve functies. Dergelijke behandelingen hebben vaak een “oefenachtig” aspect, in die zin dat een bepaald cognitief proces intensief en herhaaldelijk wordt gebruikt, terwijl de moeilijkheidsgraad of de verwerkingseisen geleidelijk worden verhoogd. Patiënten met aandachtstoornissen kunnen bijvoorbeeld een reeks computertaken krijgen waarbij ze in een steeds hoger tempo doelen op het scherm moeten waarnemen. Dergelijke taken kunnen in moeilijkheidsgraad toenemen langs een aantal dimensies, en de moeilijkheidsgraad langs elke dimensie neemt toe naarmate de prestaties verbeteren.
Restoratieve technieken (teruggeven of herstellen wat verloren is gegaan) kunnen leer- en geheugenoefeningen omvatten:
|
Compensatory treatments, in contrast, seek to provide alternative strategies for carrying out important activities of daily living despite residual cognitive impairment. De compenserende behandelingen kunnen intern zijn, bijvoorbeeld wanneer iemand met geheugenstoornissen mentale strategieën leert om materiaal te ordenen zodat het beter kan worden herinnerd, zoals het leren groeperen van te onthouden zaken in categorieën als hulpmiddel bij het terughalen, of extern, bijvoorbeeld wanneer zo iemand gebruik gaat maken van elektronische herinneringstechnologie.
Compensatietechnieken (om verzwakte functies te compenseren) omvatten:
|
Conclusies
Geheugenproblemen bij mensen met MS zijn algemeen bekend en net als de algemene effecten van slecht redeneren bij MS, zijn de effecten sluipend. Een opvallend kenmerk van het patroon van geheugenstoornissen bij MS is dat de herinnering, of het ongevraagd herinneren, meer nadelig wordt beïnvloed dan de herkenning, of het gevraagde herinneren. Dit leidt ertoe dat MS-patiënten op gepaste wijze reageren op herinneringen, maar wanneer ze niet worden opgeroepen, kunnen MS-patiënten met dit type geheugenstoornissen het zich niet herinneren. Mensen met MS zijn minder geneigd om problemen aan te geven aan verzorgers of artsen, tenzij dat specifieke aspect wordt uitgediept door een specifieke vraag.
Bij MS is een zeer algemeen waargenomen kenmerk van de vele cognitieve stoornissen dat de nauwkeurigheid van de prestaties zelden wordt aangetast. Wat vaak wel wordt beïnvloed is de snelheid van handelen. Het kan langer duren om een taak uit te voeren, maar de taak zal meestal met grotere nauwkeurigheid worden uitgevoerd. Dit kan het geval zijn omdat MS een wittestofziekte is en zelden de grijze stof aantast.
Herinneringsgeheugen kan mensen ook in de steek laten als het gaat om het op gang brengen van activiteit. Zij kunnen bij navraag melden dat alles in orde is, omdat de vraag hen aan het denken heeft gezet over de problemen die zij in het dagelijks leven ondervinden.
Het is ook belangrijk zich bewust te zijn van de mogelijkheid dat MS-patiënten in het begin- en middenstadium van de ziekte al enige tijd cognitieve reserves hebben aangesproken. Hierdoor kan de werkelijke schade groter zijn dan zichtbaar is voordat meetbare cognitieve stoornissen optreden. Degenen die een cognitieve reserve hebben, weten niet dat die er is en er is geen label dat op een MRI te zien is, dus het komt aan op ieders beste oordeel over de omvang van eventuele schade.