De geschiedenis van joden, Chinees eten en kerstmis, uitgelegd door een rabbijn

Al meer dan een eeuw eten Amerikaanse joden met kerstmis Amerikaans Chinees eten. Het jaarlijkse feestmaal is een feesttraditie die dit jaar waarschijnlijk gewoon doorgaat, zelfs midden in de COVID-19 – zij het in de vorm van bezorging of afhaalmaaltijden. Dit tijdverdrijf is uitgegroeid tot een bijna-heilige traditie, geparodieerd op Saturday Night Live, geanalyseerd in academische papers, en opnieuw bevestigd door het Hooggerechtshof rechter Elena Kagan.

De grootste expert op dit gebied is misschien wel rabbijn Joshua Eli Plaut, PhD, uitvoerend directeur van American Friends of Rabin Medical Center, rabbijn van Metropolitan Synagogue in New York, en auteur van A Kosher Christmas, de eerste (en enige?) uitvoerige studie over wat Joden met Kerstmis doen.

Ik sprak met Plaut over Chinees eten met Kerstmis, en waarom hij vroeger bij de Kerstman op schoot zat.

Joden en Kerstmis bestaan beide al een tijdje. Wanneer vroegen Joden voor het eerst: “Wat moeten we doen met Kerstmis?”
Het is al een vraag zolang Kerstmis bestaat, omdat Joden zich altijd buitenstaanders hebben gevoeld. Maar hoe zij zich specifiek voelden, hing eigenlijk af van hun status in de samenleving. In Oost-Europa, bijvoorbeeld, waren Joden niet erg geassimileerd. Kerstmis was een nacht van mogelijke pogroms en geweld, met zoveel feestvierders die, vaak dronken, van huis tot huis gingen. Joden gingen niet naar de synagoge om te studeren. Ze bleven thuis uit fysieke veiligheidsoverwegingen. Als ze iets deden, speelden ze misschien kaart of schaak.

In West-Europa, na de Franse Revolutie, waren Joden meer geassimileerd. Daar hadden ze meer vrijheid om zich af te vragen: “Haal ik een kerstboom in huis? Houd ik een feestmaaltijd? Deel ik cadeaus uit?” De vroege zionist Theodor Herzl was een seculiere jood, en hij had een kerstboom in zijn salon. Nadat de opperrabbijn van Wenen op bezoek kwam, schreef hij iets in zijn dagboek als: “Ik hoop dat de rabbi mij hierdoor niet minder waardeert. Maar wat kan het mij schelen wat hij denkt?”

Oké, vertel me eens wanneer Chinees eten met Kerst voor het eerst in beeld komt. Is dat een Joods-Amerikaanse traditie?
Ja. Het begint aan het eind van de 19e eeuw, in de Lower East Side, waar Joodse en Chinese immigranten dicht bij elkaar woonden. De allereerste vermelding van Amerikaanse Joden die in een Chinees restaurant eten, dateert van 1899, toen het Amerikaanse Hebreeuwse tijdschrift Joden bekritiseerde voor het eten in niet-kosjere restaurants. In 1936 maakte een publicatie genaamd East Side Chamber News melding van ten minste 18 Chinese theetuinen en chop suey eetgelegenheden in dichtbevolkte Joodse buurten. Deze waren allemaal op loopafstand van Ratner’s, dat toen het beroemdste Joodse zuivelrestaurant in Manhattan was.

Joden gingen Chinees eten op zondag, als zij zich buitengesloten voelden van de kerklunch. Het was een geleidelijke overgang van het traditionele dieet van Oost-Europa, naar het eten van Amerikaans Chinees eten, naar het eten van andere pan-Aziatische keukens, zoals Indiaas eten. Ik zeg graag dat de gemiddelde Jood binnen honderd jaar na aankomst in New York meer vertrouwd was met sushi dan met gefilte vis.

In de afgelopen 35 jaar zijn Chinese restaurants met Kerstmis echt een soort tijdelijke gemeenschap geworden waar Joden in de Verenigde Staten kunnen samenkomen om bij vrienden en familie te zijn. Het is een seculiere manier om Kerstmis te vieren, maar het is ook een moment om Kerstmis buiten te sluiten en je Joodse identiteit in een veilige omgeving kenbaar te maken.

Was er een reden, buiten de nabijheid, dat Joden Chinees zijn gaan eten, in tegenstelling tot een andere immigrantenkeuken?
In termen van de koosjere wet is een Chinees restaurant een stuk veiliger dan een Italiaans restaurant. In Italiaans eten worden vlees en zuivel gemengd. In een Chinees restaurant worden vlees en zuivel niet gemengd, omdat de Chinese keuken vrijwel zuivelvrij is.

In de Chinees-Amerikaanse keuken zit varkensvlees meestal ergens in verstopt, bijvoorbeeld in een wonton. Veel Joden uit die tijd – en zelfs nu nog – hielden zich thuis strikt aan de kosjere regels, maar waren soepeler met voedsel dat ze in restaurants aten. Sociologe Gaye Tuchman schreef over deze praktijk. Ze beschreef het als veilig treyf. Veel Joden beschouwden het varkensvlees in Chinees eten als veilig treyf, omdat ze het niet konden zien. Dat maakte het makkelijker om te eten.

Bent u tijdens uw onderzoek voor dit boek iets tegengekomen over Chinees eten en Kerstmis dat vanuit Chinees-Amerikaans perspectief was geschreven?
Ik heb een citaat gevonden uit 1935, in de New York Times, over een restauranthouder genaamd Eng Shee Chuck die op eerste kerstdag chow mein naar het Joodse Kindertehuis bracht. Als je Chinese restauranthouders zou ondervragen, zouden ze je vertellen dat Kerstmis hun grootste dag van het jaar is, buiten waarschijnlijk het Chinese Nieuwjaar. Maar als je dat beter wilt begrijpen, moet je maar eens met een paar restauranthouders in Chinatown gaan praten.

Soms eet mijn familie Chinees met Kerstmis, maar we gaan altijd naar de film. Wanneer werd dat een vaste joodse kersttraditie?
Toen Joden zich tussen 1880 en 1920 in de Lower East Side van Manhattan begonnen te vestigen, waren het arme immigranten. Ze werkten in sweatshops en woonden in huurkazernes. In hun vrije tijd gingen ze naar de pas geopende nikkelodeons. Voor één tot vijf cent konden ze een zeer vroege vorm van een film zien. In 1909 waren er 42 nikkelhuizen in de buurt van de Lower East Side en 10 boven de stad in Joods Harlem. Kerstmis was gewoon een vrije dag, dus deze vroege films trokken veel publiek.

We weten uit de Jiddische pers dat Kerstmis een populaire dag werd voor de opening van nieuwe Jiddische theaterproducties. Het was een vrije dag, dus wat doe je dan? Je kunt thuisblijven, of je kunt naar de nikkelodeons gaan, of naar het Jiddische theater. Uiteindelijk, decennia later, kon je gaan eten in een Chinees restaurant.

Wat doe je meestal met Kerstmis?
Vele jaren heb ik onderzoek gedaan voor dit boek. Dit jaar ben ik met mijn familie in een kleine stad, waar geen echte restaurants open zijn. We zullen waarschijnlijk een bordspel spelen of Netflix kijken.

Wat deed u toen u opgroeide met kerst?
Ik ging nooit naar een Chinees restaurant. We gingen schaatsen voor de kerstboom van het Rockefeller Center, en daarna dronken we warme chocolademelk met marshmallows. Ik heb goede herinneringen aan Kerstmis. Mijn moeder nam me mee om op de schoot van de Kerstman te zitten. Toen ik dit boek aan het schrijven was, vroeg ik haar, “Waarom nam je me mee – de zoon van een rabbi! – om op de schoot van de Kerstman te zitten?” Ze zei: “Iedereen in Amerika doet het, dus waarom wij niet?” Ze wist dat ik zeker was van mijn joodse identiteit.