- “De menselijke subtiliteit … zal nooit een uitvinding bedenken die mooier, eenvoudiger of directer is dan die van de natuur, omdat in haar uitvindingen niets ontbreekt en niets overbodig is.” Leonardo da Vinci
- Size
- SUPPORT
- Leeftijden van de onderwerpen
- COMPOSITIE
- Leonardo lijdt ook niet graag onder incompetentie.
- “Ervaring is nooit fout; het is alleen uw oordeel dat fout is door zichzelf zulke resultaten uit ervaring te beloven als niet veroorzaakt zijn door onze experimenten.” Codex Atlanticus
- De handen: De jongere vrouw (L) heeft dunnere handen, met slankere vingers, die, vooral de wijsvinger van haar rechterhand, iets meer ontspannen zijn.
- Het haar: “Laat daarom het haar op het hoofd in de wind rond jeugdige gezichten spelen en versier het zorgvuldig met vele cascades van krullen”. Leonardo da Vinci
- Dit contrast bestaat niet in de ‘Mona Lisa’ van het Louvre, maar het is perfect bewaard gebleven in de ‘Vroegere Mona Lisa’. De discrepantie zou kunnen wijzen op een accentverschuiving in de tussenliggende jaren tussen de twee portretten.
- Het achtergrondlandschap
“De menselijke subtiliteit … zal nooit een uitvinding bedenken die mooier, eenvoudiger of directer is dan die van de natuur, omdat in haar uitvindingen niets ontbreekt en niets overbodig is.” Leonardo da Vinci
Voor elke Mona Lisa-kopie die bestaat, moet er een origineel zijn geweest waarop de kopie is gebaseerd; en er zijn ontelbare kopieën, imitaties en versies op het thema van Mona Lisa. Al in 1952, ter gelegenheid van de 500e verjaardag van Leonardo’s geboorte, leverde een officiële telling 61 variaties op (minstens 72 volgens Angela Ottino della Chiesa). Ongetwijfeld zijn er sindsdien meer aan de lijst toegevoegd. Hoe dan ook, de hoeveelheid is bijna irrelevant; het bewijs in dit boek toont aan dat slechts twee versies van Leonardo da Vinci kunnen zijn geweest. Hier wordt betoogd dat alle andere versies gebaseerd zijn op deze twee originelen. Van de vele kopieën van Mona Lisa, hebben sommige kenmerken die specifiek zijn voor ofwel de ‘Vroegere Mona Lisa’ of de Louvre ‘Mona Lisa’; andere hebben details die eigenlijk kenmerken vertonen van beide originelen. Na vele jaren Leonardo’s schilderijen bestudeerd te hebben, herkent men snel de unieke kenmerken van de meester: zijn penseelvoering, compositie en structuur, palet, vernieuwing, belichting, en zijn buitengewoon talent om niet alleen de persoonlijkheden van zijn onderwerpen accuraat weer te geven, maar ook zijn vermogen, vaak geprezen door de dichters en schrijvers van die tijd, om zijn onderwerpen tot leven te brengen: om kunst en natuur als één geheel te vermengen. Zijn werk is vrijwel onmogelijk nauwkeurig na te maken: vroeg of laat zal de kopiist zich vergissen. Weinig mensen, voor of na hem, in welk beroep dan ook, zijn in staat geweest op zoveel gebieden een schat aan ervaring op te doen waaruit zij inspiratie konden putten.
Wanneer men de twee versies naast elkaar vergelijkt, wordt men onmiddellijk geconfronteerd met een aantal zeer significante verschillen, die alle tot de onvermijdelijke conclusie leiden dat ze vanaf het begin bedoeld waren als twee afzonderlijke portretten.
Size
Het meest in het oog springende verschil zit hem misschien in de afmetingen. De ‘vroegere Mona Lisa’ is een stuk groter: de breedte is ca. 64,5 cm, de hoogte ca. 86 cm.
Het houten paneel van de Louvre ‘Mona Lisa’ is enigszins ongelijk: volgens de metingen van het Louvre zelf varieert de breedte van 53,3 cm aan de bovenkant tot 53,4 cm aan de onderkant. De hoogte is rechts 79,2 cm, links 79,1 cm en in het midden 79,4 cm.
SUPPORT
De ‘Eerdere Mona Lisa’ is uitgevoerd op doek; de Louvre ‘Mona Lisa’ op houtpaneel.
Leeftijden van de onderwerpen
De relatieve leeftijd van de dames op de twee schilderijen is een steeds terugkerend thema in dit hele betoog. Er is duidelijk een belangrijk verschil met het eerdere portret, dat Lisa als twintiger voorstelt. De dame op de Louvre ‘Mona Lisa’ is minstens 11 à 12 jaar ouder. Het is zeer waarschijnlijk dat de twee portretten dezelfde vrouw op verschillende leeftijden voorstellen.
COMPOSITIE
De algehele composities van de twee schilderijen laten er geen twijfel over bestaan dat ze vanaf het begin verschillend zijn geconcipieerd. De ‘vroegere Mona Lisa’ toont de jonge Lisa zittend in de open loggia, omlijst door twee flankerende zuilen. In tegenstelling tot de ‘Mona Lisa’ in het Louvre maakten de zuilen in het eerdere schilderij deel uit van de oorspronkelijke compositie.
In de Louvre-versie is de massa van de figuur, ondanks haar kleinere formaat, naar voren gehaald, waardoor haar verhouding tot het oppervlak van de achtergrond verhoudingsgewijs groter is. Ze neemt meer ruimte in, en deze geometrie wordt verder geaccentueerd door de effecten van enkele van Leonardo’s glazuurtechnieken die na 1508 werden geperfectioneerd.
Er zijn lichte sporen van pilaren aan de rand van het schilderij, maar deze hebben waarschijnlijk nooit deel uitgemaakt van de oorspronkelijke compositie, omdat ze bovenop de achtergrond zijn geschilderd, en hebben weinig of geen effect. Misschien zijn ze door een restaurateur toegevoegd met het oog op de ‘vroegere Mona Lisa’.
Er is ook een heel subtiel verschil in de richtingshoeken van de zangers. In de eerdere versie is Lisa meer naar de kijker gekeerd; haar hoofd en rechterschouder kantelen iets naar voren. De nekspier is vervolgens aangespannen, waardoor de kunstenaar deze hoek kan accentueren met de prachtige lichtbundel op haar hals. In de Louvre-versie zit de dame meer rechtop, waardoor de nek meer ontspannen lijkt.
Leonardo lijdt ook niet graag onder incompetentie.
“Ervaring is nooit fout; het is alleen uw oordeel dat fout is door zichzelf zulke resultaten uit ervaring te beloven als niet veroorzaakt zijn door onze experimenten.” Codex Atlanticus
De handen: De jongere vrouw (L) heeft dunnere handen, met slankere vingers, die, vooral de wijsvinger van haar rechterhand, iets meer ontspannen zijn.
Het haar: “Laat daarom het haar op het hoofd in de wind rond jeugdige gezichten spelen en versier het zorgvuldig met vele cascades van krullen”. Leonardo da Vinci
Gezichten en handen: Een overheersend kenmerk van de portretkunst in Leonardo’s tijd was het contrast tussen de warmere tinten van de handen en de bleke teint van het gezicht en de borst.
‘Hommage à Léonard de Vinci’, (Musée du Louvre, 1952) verwijzend naar de Louvre ‘Mona Lisa’ stelt dat:
” … het contrast tussen de warmere tinten van de handen en de bleke kleur van het gezicht en de borst moet in het origineel hebben bestaan … Het lijkt erop dat als er een contrast bestond, het zonder twijfel niet het contrast zou zijn dat we vandaag zien …”
Dit contrast bestaat niet in de ‘Mona Lisa’ van het Louvre, maar het is perfect bewaard gebleven in de ‘Vroegere Mona Lisa’. De discrepantie zou kunnen wijzen op een accentverschuiving in de tussenliggende jaren tussen de twee portretten.
Het achtergrondlandschap
Leonardo’s landschap van de verbeelding, zoals weergegeven in zijn Louvre ‘Mona Lisa’, blijft een mysterieus enigma. Het onderste landschap is zeker begrijpelijker, en veel geleerden hebben geprobeerd de locatie te identificeren door de herkenning van de iconische brug, over haar linkerschouder. Het bovenste landschap echter is waarschijnlijk puur denkbeeldig.
Professor Carlo Pedretti schrijft dat: “Het landschap op het schilderij, zoals in het Louvre ‘St. Anne’, is meer in overeenstemming met Leonardo’s wetenschappelijke weergaven van 1508 of later.” Deze opmerking verklaart verder de datering van dit schilderij als een van Leonardo’s latere werken. Interessant is dat Leonardo de achtergrond van massieve rotspieken bij talrijke gelegenheden heeft gebruikt, tenminste al in zijn ‘Annunciatie’ van 1472-75, en de ‘Madonna van de Anjer’ van 1478-80.
De achtergrond in de ‘Vroegere Mona Lisa’ is dramatisch verschillend. Hij blijft grotendeels onvoltooid, en het hemelgedeelte is helemaal niet afgewerkt. Zoals eerder is besproken, weerspiegelt dit element precies Vasari’s oorspronkelijke en herziene teksten dat de Mona Lisa waarnaar hij verwees, door Leonardo onvoltooid was gelaten, en dat er geen sprake is van een landschap van welke aard dan ook. Bovendien is dit schilderij van Mona Lisa het enige dat van de hand van de grote meester zou kunnen zijn en dat zo kan worden geïdentificeerd. De groep bomen aan de linkerkant werd waarschijnlijk oorspronkelijk weerspiegeld in een klein blauw meertje. Hoewel er nog een spoor van het onderliggende blauw te zien is, werd dat gebied tijdens een latere restauratie volledig overschilderd door een talent dat ver verwijderd was van de oorspronkelijke meester.
Sir Kenneth Clark, die een afbeelding van het schilderij had gezien, schreef begin 1943 dat “het voornaamste belang ervan ligt in de grotere breedte, die het mogelijk maakt de pilaren, die kennelijk deel uitmaakten van het oorspronkelijke ontwerp, erin op te nemen”. Dit commentaar identificeert ook de Florentijnse figuur en de datering van het werk in Leonardo’s ‘Tweede Florentijnse Periode’, na zijn terugkeer uit Milaan. Helaas heeft Clark het schilderij nooit te zien gekregen.
