Deontologische ethiek

Er zijn talrijke formuleringen van de deontologische ethiek.

KantianismeEdit

Immanuel Kants theorie van de ethiek wordt om verschillende redenen als deontologisch beschouwd. Ten eerste betoogt Kant dat mensen, om moreel juist te handelen, moeten handelen vanuit plicht (Pflicht). Ten tweede betoogt Kant dat het niet de gevolgen van handelingen zijn die ze goed of fout maken, maar de motieven van de persoon die de handeling verricht.

Kants eerste argument begint met de premisse dat het hoogste goed zowel goed op zichzelf als goed zonder kwalificatie moet zijn. Iets is “op zichzelf goed” als het intrinsiek goed is; en is “goed zonder voorbehoud” als de toevoeging van dat ding een situatie nooit ethisch slechter maakt. Kant betoogt vervolgens dat de dingen die gewoonlijk als goed worden beschouwd, zoals intelligentie, doorzettingsvermogen en plezier, niet intrinsiek goed zijn of niet zonder meer goed zijn. Plezier lijkt bijvoorbeeld niet goed te zijn zonder kwalificatie, want wanneer mensen er plezier in scheppen iemand te zien lijden, lijkt dit de situatie ethisch slechter te maken. Hij concludeert dat er maar één ding is dat werkelijk goed is:

Niets in de wereld – en zelfs niets buiten de wereld – is denkbaar dat zonder enige kwalificatie goed genoemd zou kunnen worden, behalve een goede wil.

Kant stelt vervolgens dat de gevolgen van een wilsdaad niet kunnen worden gebruikt om vast te stellen of de persoon een goede wil heeft; goede gevolgen kunnen toevallig voortvloeien uit een handeling die werd gemotiveerd door de wens om een onschuldig persoon schade toe te brengen, en slechte gevolgen kunnen voortvloeien uit een handeling die goed gemotiveerd was. In plaats daarvan, beweert hij, heeft een mens een goede wil wanneer hij “handelt uit respect voor de morele wet”. Mensen “handelen uit respect voor de morele wet” wanneer zij op een bepaalde manier handelen omdat zij een plicht hebben om dat te doen. Dus, het enige dat op zichzelf echt goed is, is een goede wil, en een goede wil is alleen goed wanneer de wilsbekwame persoon ervoor kiest om iets te doen omdat het zijn plicht is, d.w.z. uit respect voor de wet. Hij definieert respect als “het concept van een waarde die mijn eigenliefde dwarsboomt.”

Kant’s drie belangrijke formuleringen van de categorische imperatief zijn:

• Doe alleen volgens die stelregel waardoor je ook kunt willen dat het een universele wet zou worden;
• Doe zo dat je de menselijkheid, hetzij in je eigen persoon, hetzij in de persoon van een ander, altijd behandelt, nooit alleen als middel, maar altijd tegelijkertijd als doel; en
• Elk rationeel wezen moet zo handelen alsof hij door zijn stelregel altijd een wetgevend lid was in een universeel rijk van doelen.

Kant betoogde dat het enige absoluut goede een goede wil is, en dus is de enige bepalende factor of een handeling moreel juist is, de wil, of het motief van de persoon die de handeling verricht. Als hij handelt op grond van een slechte stelregel, bijvoorbeeld ‘ik zal liegen’, dan is zijn handeling verkeerd, zelfs als er goede gevolgen uit voortvloeien.

In zijn essay, “Over een verondersteld recht om te liegen vanwege filantropische overwegingen”, waarin hij argumenteert tegen het standpunt van Benjamin Constant, Des réactions politiques, stelt Kant dat:

Hieruit volgt dat een leugen die louter wordt gedefinieerd als een opzettelijk leugenachtige verklaring tegenover een ander, niet de bijkomende voorwaarde vereist dat zij een ander schade moet berokkenen, zoals juristen in hun definitie verlangen (mendacium est falsiloquium in praeiudicium alterius). Want een leugen schaadt altijd een ander; is het niet de een of andere mens, dan schaadt het toch de mensheid in het algemeen, omdat het de bron zelf van het recht aantast …. Alle praktische beginselen van het recht moeten een rigoureuze waarheid bevatten…. Dit omdat dergelijke uitzonderingen de universaliteit zouden vernietigen op grond waarvan zij alleen al de naam van beginselen dragen.

Goddelijke-bevelstheorieEdit

Hoewel niet alle deontologen religieus zijn, geloven sommigen in de divine command theory, die eigenlijk een cluster van verwante theorieën is die in essentie stellen dat een handeling juist is als God heeft verordend dat deze juist is. Volgens de Engelse filosoof Ralph Cudworth aanvaardden William van Ockham, René Descartes en 18e-eeuwse calvinisten allemaal verschillende versies van deze morele theorie, omdat zij allemaal van mening waren dat morele verplichtingen voortvloeien uit Gods geboden.

De goddelijke-bevelstheorie is een vorm van deontologie, omdat volgens deze theorie de juistheid van een handeling afhangt van het feit of die handeling wordt uitgevoerd omdat het een plicht is, en niet vanwege eventuele goede gevolgen die uit die handeling voortvloeien. Als God de mensen gebiedt om op sabbat niet te werken, dan handelen de mensen juist als zij op sabbat niet werken omdat God hen heeft opgedragen dat niet te doen. Als zij niet werken op Sabbat omdat zij lui zijn, dan is hun handeling, waarlijk gesproken, niet “juist”, zelfs al is de feitelijk uitgevoerde fysieke handeling hetzelfde. Als God gebiedt om de goederen van de naaste niet te begeren, dan zou het volgens deze theorie immoreel zijn om dat wel te doen, zelfs als het begeren het heilzame resultaat oplevert van een drang om te slagen of het goed te doen.

Een ding dat Kantiaans deontologisme duidelijk onderscheidt van de deontologie van het goddelijk gebod is dat Kantianisme stelt dat de mens, als een rationeel wezen, de morele wet universeel maakt, terwijl het goddelijk gebod stelt dat God de morele wet universeel maakt.

Ross’ deontologisch pluralismeEdit

W. D. Ross maakt bezwaar tegen Kants monistische deontologie, die ethiek baseert op slechts één fundamenteel principe, de categorische imperatief. Hij stelt dat er een veelheid aan prima facie plichten is die bepalen wat juist is:xii Sommige plichten komen voort uit onze eigen eerdere daden, zoals de plicht tot trouw (beloften nakomen en de waarheid vertellen), en de plicht tot herstel (onrechtmatige daden goedmaken). De plicht van dankbaarheid (ontvangen vriendelijkheid teruggeven) vloeit voort uit de daden van anderen. Andere plichten zijn het niet kwetsen (anderen niet kwetsen), de plicht van weldadigheid (het maximum van het algemeen welzijn bevorderen), de plicht van zelfverbetering (de eigen toestand verbeteren) en de plicht van rechtvaardigheid (voordelen en lasten rechtvaardig verdelen).:21-5 Een probleem waar de deontologische pluralist mee te maken heeft is dat zich gevallen kunnen voordoen waarin de eisen van de ene plicht in strijd zijn met een andere plicht, de zogenaamde morele dilemma’s. Er zijn bijvoorbeeld gevallen waarin het nodig is een belofte te breken om iemands leed te verlichten.:28 Ross maakt gebruik van het onderscheid tussen prima facie plichten en absolute plichten om dit probleem op te lossen.:28 De hierboven opgesomde plichten zijn prima facie plichten; het zijn algemene principes waarvan de geldigheid vanzelfsprekend is voor moreel volwassen personen. Het zijn factoren die niet met alle overwegingen rekening houden. Absolute plichten daarentegen zijn specifiek voor een specifieke situatie, waarbij met alles rekening wordt gehouden, en moeten van geval tot geval worden beoordeeld. Het is de absolute plicht die bepaalt welke handelingen goed of fout zijn.

Hedendaagse deontologieEdit

Degentijdse deontologen (d.w.z, geleerden geboren in de eerste helft van de 20e eeuw) zijn onder meer Józef Maria Bocheński, Thomas Nagel, T.M. Scanlon, en Roger Scruton.

Bocheński (1965) maakt onderscheid tussen deontisch en epistemisch gezag:

• Een typisch voorbeeld van epistemisch gezag in Bocheński’s gebruik zou zijn “de relatie van een leraar tot zijn leerlingen.” Een leraar heeft epistemische autoriteit wanneer hij declaratieve zinnen uitspreekt waarvan de student aanneemt dat het betrouwbare kennis is en gepast, maar zich niet verplicht voelt die te accepteren of te gehoorzamen.
• Een voorbeeld van deontisch gezag zou zijn “de relatie tussen een werkgever en zijn werknemer.” Een werkgever heeft deontisch gezag in de handeling van het uitvaardigen van een bevel dat de werknemer verplicht is te aanvaarden en te gehoorzamen, ongeacht de betrouwbaarheid of gepastheid ervan.

Scruton (2017) staat in zijn boek On Human Nature kritisch tegenover consequentialisme en vergelijkbare ethische theorieën, zoals hedonisme en utilitarisme, en stelt in plaats daarvan een deontologische ethische benadering voor. Hij impliceert dat proportionele plicht en verplichting essentiële componenten zijn van de manieren waarop we besluiten te handelen, en hij verdedigt het natuurrecht tegen tegengestelde theorieën. Hij spreekt ook bewondering uit voor de deugdethiek, en gelooft dat de twee ethische theorieën elkaar niet uitsluiten, zoals vaak wordt gesuggereerd.

Deontologie en consequentialismeEdit

Principe van toelaatbare schadeEdit

Frances Kamm’s “Principe van toelaatbare schade” (1996) is een poging om een deontologische beperking af te leiden die coherent is met onze overwogen casus-oordelen, terwijl het ook zwaar leunt op Kant’s categorische imperatief. Het principe stelt dat men schade mag berokkenen om meer te redden, als en slechts als de schade een gevolg of een aspect is van het grotere goed zelf. Dit principe is bedoeld om iets te doen aan wat Kamm beschouwt als de weloverwogen oordelen van de meeste mensen, waarbij in veel gevallen deontologische intuïties een rol spelen. Kamm stelt bijvoorbeeld dat we geloven dat het ontoelaatbaar zou zijn om één persoon te doden om zijn organen te oogsten en zo het leven van vijf anderen te redden. Maar toch denken we dat het moreel toelaatbaar is om een op hol geslagen karretje, dat anders vijf onschuldige, onbeweeglijke mensen zou doden, om te leiden naar een zijspoor waar slechts één onschuldig en onbeweeglijk persoon gedood zal worden. Kamm gelooft dat het principe van toelaatbare schade het morele verschil tussen deze en andere gevallen verklaart, en belangrijker nog, dat het een beperking uitdrukt die ons precies vertelt wanneer we niet mogen handelen om goede doelen te bereiken – zoals in het geval van het oogsten van organen.

In 2007 publiceerde Kamm Intricate Ethics, een boek dat een nieuwe theorie presenteert, de “Doctrine of Productive Purity”, waarin aspecten van haar “Principle of Permissible Harm” zijn verwerkt. Evenals het “Beginsel” is de “Doctrine van Productieve Zuiverheid” een poging om een deontologisch voorschrift te geven voor het bepalen van de omstandigheden waarin het mensen is toegestaan te handelen op een wijze die anderen schaadt.

Deontologie verenigen met consequentialismeEdit

Er zijn verschillende pogingen ondernomen om deontologie en consequentialisme met elkaar te verenigen. De deontologie van de drempels stelt dat regels tot op zekere hoogte zouden moeten gelden, ondanks de nadelige gevolgen; maar wanneer de gevolgen zo ernstig worden dat ze een bepaalde drempel overschrijden, neemt het consequentialisme het over. Theorieën van Thomas Nagel en Michael S. Moore proberen deontologie en consequentialisme met elkaar te verzoenen door aan beide een rechtsgebied toe te kennen. Iain King’s boek How to Make Good Decisions and Be Right All the Time uit 2008 gebruikt quasi-realisme en een aangepaste vorm van utilitarisme om deontologische principes te ontwikkelen die verenigbaar zijn met een ethiek gebaseerd op deugden en gevolgen. King ontwikkelt een hiërarchie van principes om zijn meta-ethiek, die meer neigt naar consequentialisme, te verbinden met de deontologische conclusies die hij in zijn boek presenteert.