Fasces, fascisme, en hoe Alt-Right zich oude Romeinse symbolen blijft toe-eigenen

James Alex Fields Jr. werd in #Charlottesville gesignaleerd voordat een auto op een menigte inreed, waarbij een vrouw om het leven kwam. https://t.co/ZIzxGYa12I pic.twitter.com/mHTzfTCbXX

– The Boston Globe (@BostonGlobe) August 14, 2017

Toen foto’s opdoken van James Alex Fields Jr. en anderen schilden droegen met fasces (een bundel staven of stokken) erop afgebeeld bij de protesten in Charlottesville, namen historici er nota van. Maar ze hadden niet verbaasd moeten zijn. Hyperallergic en andere organisaties hebben er al op gewezen dat veel nationalistische en extreem-rechtse groeperingen, zoals Vanguard America, zich al lange tijd de insignes van het oude Rome toe-eigenen in een poging hun huidige bewegingen te verbinden met de vergane macht en legitimiteit van het Romeinse rijk.

De extreem-rechtse groeperingen waren niet de eersten die zich de symbolen van het oude Rome toe-eigenden. Van de leiders van de Franse Revolutie, tot Siciliaanse boeren die in de 19e eeuw landeigenaren uitdaagden, tot architecten van monumenten in de Verenigde Staten, het symbool is vaak gebruikt om de macht binnen een revolutionaire beweging te representeren.

De toenemende zichtbaarheid van blanke nationalistische groeperingen, en de terugkeer van het fascisme in de publieke belangstelling, zowel in de VS als in Europa meer in het algemeen, heeft echter meer dreigende symbolen van het (oude) verleden naar de voorgrond gebracht. Het woord “fascisme” zelf is, net als zijn Italiaanse voorloper fascismo, afgeleid van het Latijn voor “bundel stokken”. En hoewel het een vreemd en goedaardig symbool mag lijken, droeg die bundel – of fasces zoals hij werd genoemd (in het Grieks, ῥάβδοι) – een aanzienlijk politiek en cultureel gewicht in zich, evenals de dreiging van geweld. In het midden van de bundel staven werd een kleine bijl bewaard voor het geval de doodstraf moest worden uitgevoerd.

De fasces was gewoonlijk een bundel berken- of iepenhouten stokken die, hoewel meestal slechts symbolisch voor lijfstraffen, ook daadwerkelijk gebruikt konden worden om mensen te slaan. De fasces als symbool van macht is waarschijnlijk ontstaan in het gebied van het oude Etrurië. De oude Griekse geograaf Strabo stelt dat de fasces een vroeg teken van de Romeinse heerschappij was dat door de vroege koningen van Rome van de Etrusken werd overgenomen. Etruskisch of niet, de fasces werd in de loop van de Romeinse Republiek nauw verbonden met de uitoefening van het magistratelijk gezag.

In de Republikeinse periode (509-31 v. Chr.) werden de hoogste gekozen politieke functionarissen, consuls genaamd, jaarlijks gekozen en kregen zij begeleiders, lictors genaamd, die de fasces droegen terwijl zij de magistraat volgden. Romeinse gerechtelijke ambtenaren, praetors genaamd, hadden ook lictors – maar slechts half zo veel, omdat consuls hoger in rang stonden dan zij. De dreigende uitrusting projecteerde visueel het imperium (het Latijnse woord voor macht waaraan wij ons moderne woord “imperium” ontlenen) van de consuls tijdens de optochten die vaak door de stad trokken. Tijdens de heilige processie van de Romeinse triomf bijvoorbeeld, een optocht voor zegevierende generaals, wijdde de zegevierende generaal een met lauwerkrans omkranste fasces aan Jupiter in de tempel van Jupiter op de Capitolijnse heuvel.

De fasces bleef de duidelijk afleesbare dreiging van lijfelijke overheersing met zich meedragen. Hoewel geweld binnen de stadsgrenzen gewoonlijk verboden was, kon een consul een individu slaan door zijn lictors opdracht te geven dit met de roeden te doen. Bij reizen buiten de stadsgrenzen voegden de lictors een tweekoppige bijl aan de bundels toe om aan te geven dat de consuls zelfs Romeinse soldaten voor verschillende overtredingen konden straffen. Zoals de historicus Anthony Marshall opmerkt, hadden de fasces een echt nut: “ze vormden een draagbare uitrusting voor geseling en onthoofding.” De publieke opinie over de inherente dreiging van de fasces blijkt uit hun behandeling tijdens volksopstanden. Tijdens perioden van ontevredenheid gooiden Romeinse menigten vaak standbeelden omver, maar zij probeerden ook de fasces te breken als openbare uiting van ongenoegen. Zoals de historicus Gregory Aldrete in zijn werk over Romeinse rellen opmerkt:

In 59 v. Chr. werden bij de consul Bibulus tijdens een vergadering de fasces gebroken en werd hem ook nog een emmer uitwerpselen over het hoofd gegooid; en het jaar daarop werden de fasces van de lictors van Pompeius gebroken door enkele van Clodius’ volgelingen.

Aldrete ziet het omverwerpen van standbeelden en het breken van de fasces tijdens rellen als een manier van de menigte om haar vijandigheid te kanaliseren op een levenloos voorwerp als een middel om de dreiging van geweld te beantwoorden en de magistraat te waarschuwen.

Het tonen van de fasces viel niet altijd in goede aarde bij het publiek toen Rome haar rijk uitbreidde. Toen Julius Caesar na zijn duel met Pompeius op de Egyptische kust bij Alexandrië landde, waren de Egyptenaren begrijpelijkerwijs ontdaan toen zij de Romeinse bevelhebber de stad zagen binnenkomen met zijn fasces in de aanslag. Die bundel stokken kondigde niet alleen het Romeinse imperialisme aan – letterlijk en figuurlijk – maar de openbare vertoning ervan vormde ook een waarschuwing voor degenen die dreigden te worden veroverd. Tijdens zijn regering zette keizer Augustus het gebruik van de fasces voort en breidde het uit als symbool van staatsmacht, legitimiteit en het recht om te straffen. Hoewel een symbool van mannelijke magistratelijke macht, kregen tijdens de Julio-Claudiaanse periode twee vrouwen, Livia, de vrouw van Augustus, en Agrippina, zijn achterkleindochter en de moeder van Nero, de fasces met gebruik van een lictor.

De fasces bleef verweven met de dreiging van fysiek geweld – een feit dat in het Nieuwe Testament naar voren komt. In de tweede Korintiërs herinnert Paulus aan zijn eigen afranseling met roeden: “Driemaal werd ik met roeden geslagen. Eenmaal werd ik gestenigd. Driemaal leed ik schipbreuk; een nacht en een dag was ik stuurloos op zee” (11:25). Paulus’ getuigenis, zoals een groot deel van de vroegchristelijke literatuur, schildert het gebruik van de fasces tegen de burger af als een symbool van het Romeinse machtsmisbruik. Maar toen het christendom in de vierde eeuw de overheersende godsdienst werd, werd de fasces een symbool van kerkelijk gezag. Zoals Marshall schrijft,

Het christendom triomfeert, en er zijn dramatische omkeringen te zien, waarbij dezelfde fasces, te sterk verankerd als nationale regalia om te worden weggegooid, nu worden gebruikt om christelijke symbolen en relikwieën van martelaren te salueren. Ook duiken ze weer op in de welkome amnestie voor de veroordeelden die op kerkelijke feesten wordt verleend.

De fasces als gecombineerd symbool van staatsmacht en fysiek geweld bleef sporadisch bestaan, maar lijkt in de Middeleeuwen geen overheersend symbool te zijn geweest in Europa.

In de renaissance en de vroegmoderne periode, gebruikten schilders en beeldhouwers de fasces bij het uitbeelden van allegorische idealen zoals Iustitia (Rechtvaardigheid) en bij het uitbeelden van opnieuw gepopulariseerde mythen uit de oudheid. In 1544 schilderde Battista Dossi Vrouwe Justitia die de fasces vasthield als een middel om het evenwicht te tonen tussen de weegschaal van rechtvaardigheid aan de ene kant en de straf die de wet oplegt aan de andere kant. In 1616 beeldde Peter Paul Rubens de fasces af met de mythe van de Romeinse consul Publius Decius Mus die in 340 v. Chr. zijn lictors wegstuurde. In populaire vroegmoderne boeken over iconografie begon de fasces het legitieme gebruik van geweld ten dienste van gerechtigheid te symboliseren. De overheersende boodschap was nog steeds dat de staat de macht had om geweld uit te oefenen door middel van fysieke straffen.

Tijdens de Franse Revolutie werd de fasces aangenomen om het gebruik van geweld te valideren bij de omverwerping van een onrechtvaardige Franse absolutistische monarchie. De rode vrijheidsmuts, geïnspireerd op de Romeinse vrijmetselaarsmuts, en het gebruik van Romeinse republikeinse namen door de revolutionaire strijders waren, in combinatie met het gebruik van de fasces, een duidelijk argument voor een legitieme revolutie en de eenheid van het Franse volk. Een soortgelijke boodschap van legitieme kracht is misschien te zien in Gilbert Stuart’s portret van George Washington uit 1796, waarop een in de tafelpoot ingebouwde fasces te zien is.

In de late 19e en 20e eeuw begonnen de Amerikanen de fasces vooral te herkennen en te adopteren als een symbool dat direct verbonden is met regering, rechtspraak en wet. De twee sets fasces op de stoel van Abraham Lincoln in het Lincoln Monument zijn misschien wel het meest zichtbare voorbeeld. Zoals de historicus Liv Yarrow opmerkt, hebben de fasces op zijn stoel geen bijl, maar die op de driepoten die naar het monument leiden hebben wel bijlen. De bouw van het Lincoln Memorial in het begin van de 20e eeuw maakt deel uit van een groter proces van verzoening tussen het Noorden en het Zuiden – een verzoening die werd versterkt door buitenlandse avonturen in de Spaans-Amerikaanse Oorlog en de Eerste Wereldoorlog (met name oorlogen die werden uitgevochten met een gesegregeerd leger). Bijgevolg zou men de fasces ook hier kunnen lezen als een symbool van de legitimiteit van Lincoln om geweld te gebruiken om de Unie weer op te bouwen.

Als het Lincoln Memorial één historische ader aanboorde van de betekenis die aan fasces wordt gehecht, zouden Benito Mussolini en zijn volgelingen een andere, gewelddadiger ader aanboren. In de jaren 1920 zouden de Fascisti in Italië de fasces ook gebruiken voor hun naam en als middel om hun nieuwe politieke beweging te legitimeren. Benito Mussolini was geobsedeerd door de woorden, architectuur en symbolen van de oude Romeinse macht als een middel om zijn eigen gezag historisch te legitimeren. Zoals historicus van het fascisme Paul Baxa en auteur van Roads and Ruins: The Symbolic Landscape of Fascist Rome merkt Hyperallergic op over Mussolini’s regelmatige gebruik van het Romeinse symbool:

De fasces werden ook vaak gebruikt in de architectuur. Bijvoorbeeld in de gevel van de Tentoonstelling van de Fascistische Revolutie of in talrijke voorbeelden van het Casa Littoria (hoofdkwartier van de Fascistische partij) in verschillende steden – waarvan de meeste nog overeind staan.

Zoals Baxa ons vertelt, combineerde het monogram van Mussolini (vaak vastgelegd in mozaïek) een “M” met de fasces. Hij sloeg munten en bestelde talloze reliëfs waarin de stokken werden gebruikt. In alle gevallen diende de fasces als een visueel argument voor zijn eigen autoriteit door te verwijzen naar zowel de Italiaanse geschiedenis als de lange geschiedenis van de oude Romeinse fasces als symbool van legitieme en noodzakelijke kracht.

Toen James Alex Fields en de andere blanke nationalisten op de “Unite the Right” bijeenkomst bijeenkwamen met schilden met daarop de Romeinse fasces met een bijl, was de boodschap van legitieme kracht opnieuw zichtbaar. Net als het gebruik van SPQR of de toe-eigening van fakkels lijken al deze overgenomen symbolen misschien onschuldige verwijzingen naar het verleden, maar deze specifieke iconografie is historisch verbonden met geweld. Als het Italiaanse fascisme ons iets heeft geleerd, dan is het dat de toe-eigening van de oude geschiedenis deze groepen voorziet van een vals oorsprongsverhaal en een gevoel van autoriteit om geweld te gebruiken dat ze niet terecht kunnen claimen en nooit zouden mogen krijgen.