Juan Carlos Navarro schept er genoegen in erop te wijzen dat John Keats het helemaal mis had in zijn sonnet “On First Looking into Chapman’s Homer.” De romantische dichter, zegt hij, heeft niet alleen de eerste Europeaan die een glimp opving van de Stille Oceaan verkeerd geïdentificeerd, maar zijn verslag van de berg die opdoemt boven een tropische wildernis in wat nu Panama is, was, in ieder geval, overdreven romantisch.
Navarro, een milieuactivist die twee termijnen als burgemeester van Panama-Stad heeft gediend en de vroege favoriet is bij de presidentsverkiezingen van zijn land in 2014, merkt op dat het eigenlijk de Spaanse conquistador Vasco Núñez de Balboa was die de glimp opving, en dat landgenoot Hernán Cortés – de meedogenloze veroveraar van het Azteekse Rijk – niet eens in de buurt was tijdens de oversteek van de landengte in 1513.
Ook was de top – Pechito Parado- technisch gezien niet in Darién, de eerste permanente Europese nederzetting op het vasteland in de Nieuwe Wereld. “Vandaag de dag is de Darién een dunbevolkte regio van Panama,” zegt Navarro, de enige presidentskandidaat die er ooit campagne heeft gevoerd. “In Balboa’s tijd was het slechts een stad – Santa Maria la Antigua del Darién – aan de Caribische kant.”
Van alle onnauwkeurigheden in het sestet vindt Navarro de reactie van de expeditiegroep na het zien van de Stille Oceaan, die Balboa om pietluttig te zijn Mar del Sur (de Zuidzee) noemde, het meest lachwekkend. “De blik van de mannen kon er nauwelijks een van ‘wild vermoeden’ zijn geweest,” zegt Navarro minachtend. “Voordat hij aan zijn reis begon, wist Balboa ongeveer wat hij zou ontdekken en wat hij onderweg kon verwachten.”
Hetzelfde kan niet worden gezegd van mijn eigen Darién-avontuur, een week lang ploeteren dat allesbehalve poëzie in beweging is. Terwijl Navarro en ik op deze mistige lentemorgen Pechito Parado op slingeren, realiseer ik me dat het helemaal geen piek is, maar een scherp hellend heuveltje. We ploeteren in de toenemende hitte door doornig kreupelhout, over massieve wortelpilaren en over karavanen van bladsnijmieren met vaandels van lichtpaarse membrillo-bloemen. Het rauwe geblaf van brulapen en de oorverdovende schreeuw van kipachtige chachalacas zijn constant, een Niagara van geluid dat gutst tussen de cuipo bomen die hoog in het bladerdak uittorenen. Wijlen humorist Will Cuppy schreef dat het gehuil van de brulapen werd veroorzaakt door een groot tongbeen boven in de luchtpijp, en kon worden genezen door een eenvoudige operatie aan de nek met een bijl.
“Stel je voor wat Balboa dacht toen hij door het regenwoud wandelde,” zegt Navarro terwijl hij pauzeert naast de stekelige stam van een zandbakboom, waarvan het sap blindheid kan veroorzaken. “Hij was net ontsnapt uit de Spaanse kolonie Hispaniola – het eiland dat het huidige Haïti en de Dominicaanse Republiek omvat – een dorre, karige plek met een streng moraalsysteem. Hij belandt in een vochtige jungle vol exotische dieren en mensen die een magische, muzikale taal spreken. Er wordt hem verteld dat niet ver weg enorme hoeveelheden goud en parels te vinden zijn en een nog veel grotere zee. Hij dacht waarschijnlijk: “Ik word rijk! Voor hem moet de Darién een duizelingwekkende ervaring zijn geweest.”
Deze maand is het 500 jaar geleden dat Balboa op ontdekkingsreis ging, die hem niet alleen versteld deed staan, maar hem uiteindelijk ook zijn hoofd deed verliezen. (Letterlijk: Gebaseerd op valse beschuldigingen van Pedro Arias Dávila, de schoonvader die hem had verdrongen als gouverneur van Darién, werd Balboa in 1519 onthoofd). Deze gebeurtenis wordt met veel trompetgeschal gevierd in Panama-stad, waar de overtocht het thema was van het jaarlijkse carnaval van dit jaar. Bijna een miljoen mensen namen deel aan de vijf dagen durende spektakels, met een parade van 50 boten, 48 conga-dansgroepen en 10 culecos – enorme vrachtwagens die muziek ten gehore brengen en toeschouwers doordrenken met (een beetje ongelukkig uitgedrukt) kraanwater.
***
Terwijl veroveraars als Cortés en Francisco Pizarro in heel Latijns-Amerika worden verguisd om hun monsterlijke wreedheid, wordt de iets minder meedogenloze maar even wrede Balboa (hij liet inheemse stamhoofden martelen en vermoorden omdat ze niet aan zijn eisen voldeden, en homoseksuele inheemsen door honden verscheuren) in Panama vereerd. Er staan standbeelden van de ontdekkingsreiziger in de stadsparken, munten dragen zijn beeltenis, de munteenheid en het favoriete bier van het land zijn naar hem vernoemd, en de laatste sluis van het Panamakanaal in de Stille Oceaan is de haven van Balboa.
Zoals beschreven in Balboa of Darién, Kathleen Romoli’s onmisbare biografie uit 1953, was de in Spanje geboren huurling even vindingrijk als politiek naïef. Balboa’s grootste zwakte, merkte zij op, was zijn “beminnelijke en ongelukkige onvermogen om zijn vijandigheden levend te houden.” (Hij onderschatte Dávila zelfs nadat zijn schoonvader hem huisarrest had laten geven, hem in een kooi had opgesloten en opdracht had gegeven zijn hoofd af te hakken en op een paal op het dorpsplein te klemmen.)
Navarro betoogt dat Balboa’s relatief humane beleid ten opzichte van de inheemse bevolking (hij sloot vriendschap met degenen die zijn soldaten en hun goudzucht tolereerden) hem een paar notches boven zijn collega-konquisiteurs plaatste. “Hij was de enige die bereid was zich in de inheemse cultuur te verdiepen,” zegt Navarro. “In Panama erkennen we de diepgaande betekenis van Balboa’s prestatie en zijn we geneigd zijn zware zonden te vergeven. Hij werd verteerd door ambitie en miste menselijkheid en vrijgevigheid. Was hij schuldig aan het deel uitmaken van de Spaanse machtsstructuur? Hij was schuldig als de hel. Hij was ook een authentieke visionair.”
Navarro trad in Balboa’s voetsporen sinds de zomer van 1984. Hij was afgestudeerd aan Dartmouth College en stond op het punt te beginnen aan een masteropleiding in overheidsbeleid aan Harvard University. “Balboa was mijn jeugdheld, en ik wilde zijn avontuur herbeleven,” zegt hij. “Dus haalden mijn oudere broer Eduardo en ik wat kampeerspullen, huurden drie Kuna Indiaanse gidsen en vertrokken vanaf de Río Aglaitiguar. Toen we op de derde dag bij zonsopgang de bergen bereikten, waarschuwden de gidsen ons dat er boze geesten in het bos woonden. De Kuna weigerden verder te gaan. De laatste negen dagen moesten we ons op eigen houtje door de jungle zien te worstelen.”
Ik vergezelde Navarro op zijn tweede tocht, in 1997. Hij was toen 35 en gaf leiding aan de National Association for the Conservation of Nature (Ancon), de door hem opgerichte particuliere non-profitorganisatie die uitgroeide tot een van de meest effectieve milieuorganisaties in Midden-Amerika. Ter verdediging van de Darién, zegevierde hij tegen machtige houthakkers en kreeg hij de tarieven op geïmporteerd hout afgeschaft; lobbyde hij met succes voor de oprichting van vijf nationale parken; en ontmoedigde hij stroperij door het opzetten van gemeenschappelijke agro-bosbouwbedrijven. Onder zijn toezicht kocht Ancon een veeboerderij van 75.000 hectare aan de rand van de Golf van San Miguel en veranderde die in Punta Patiño, het eerste en nog steeds grootste particuliere natuurreservaat van Panama. Nu 51 en presidentskandidaat van de Partido Revolucionario Democrático (PRD), is hij wat ronder in het midden en heeft zijn gezicht wat welverdiende lijntjes, maar zijn enthousiasme is er nauwelijks minder om. “Ondanks de wreedheden die Balboa heeft begaan,” zegt Navarro, “bracht hij naar de Darién een houding van ontdekking, empathie en verwondering.”
De leider van onze laatste tocht door de Darién Gap was ANCON-natuuronderzoeker Hernán Arauz, zoon van Panama’s belangrijkste ontdekkingsreiziger en haar meest volbrachte antropoloog. Innemend, geestig fatalistisch en vol met een grenzeloos fonds van Balboa overlevering, leidt hij wandelaars door zwermen mieren en slangen terwijl hij een machete hanteert zo groot als een poortgebouw. Helaas kan Arauz mij deze keer niet vergezellen, en Navarro kan zich pas bij Pechito Parado bij de expeditie aansluiten. Als troost geeft Arauz me het gebed mee dat een stervende conquistador in de Golf van San Miguel in de rotsen zou hebben gebeiteld: “Als je naar de Darién gaat, bid dan tot de Maagd Maria. Want in haar handen is de weg naar binnen, en in die van God, de weg naar buiten.”
***
Al sinds Balboa een korte wandeling maakte over een lang continent, fungeren de moerasbossen die de Amerika’s versmelten als een doorgangspoort. Ze vormen ook een scheidslijn, een strook van 100 mijl die de enige breuk vormt tussen het noordelijke deel van de 30.000 mijl lange Pan-American Highway, die in Alaska begint, en het zuidelijke deel, waarlangs je naar de Straat van Magellan kunt rijden. Een half millennium later is er nog steeds geen weg door het gebied.
Toen Balboa zijn 70 mijl lange ploetertocht door dit ruige land maakte, was hij gouverneur van Darién. Hij was ervan overtuigd dat hij de Spanjaarden een snellere doorgang zou bieden naar de specerijen van Indië en had koning Ferdinand om manschappen, wapens en proviand gevraagd. Terwijl hij op een antwoord wachtte, vermoedde de conquistador – die een complot van de plaatselijke inboorlingen om Santa Maria la Antigua del Darién in brand te steken had verijdeld en een opstand van kolonisten op afstand had gehouden – dat intriganten in Sevilla plannen smeedden om hem terug te roepen. Hij vertrok op 1 september met een leger van 190 zwaar bewapende Spanjaarden en honderden indiaanse krijgers en dragers, van wie sommigen de weg kenden.
Heden ten dage bestaat Santa María niet meer. De koloniale stad werd kort na Balboa’s onthoofding verlaten en in 1524 door de inheemse bevolking in brand gestoken. Het gebied is nu een toevluchtsoord voor Colombiaanse guerrilla’s bekend als de Revolutionaire Strijdkrachten van Colombia (FARC). Daarom beginnen we de tocht in Puerto Obaldia, een piepklein dorpje zo’n 30 mijl noordelijker, en dragen de grenspolitie die ons vergezelt bandeliers en M-16’s en AK-47’s.
Onze kleine gevolg is afkomstig uit de drie culturen van de regio: Chocó, Afro-Darienite en Kuna, wiens dorp Armila het eerste langs de route is. De Kuna staan bekend om hun gulheid en gastvrijheid. Ze houden ’s avonds een spontane jamsessie en brengen een serenade aan mijn groep met maracas, panfluiten en gezang. We doen allemaal mee en toasten op hen met flessen Balboa-bier.
De volgende ochtend raak ik bevriend met een broodmagere, tanige straathond, een van de vele zwerfhonden die de straten van Armila afstruinen. Ik vraag me af of hij misschien afstamt van Leoncico, het gele mormel dat in 1510 samen met Balboa op een schip op weg naar de Darién werd verstopt. Leoncico, die afstamde van Becerrillo, de krijgshond van Juan Ponce de León, was zo woest dat Balboa hem later een boogschuttersloon en een gouden halsband toekende. Deze hond ziet er niet levendig genoeg uit om achter een krantenjongen aan te gaan.
Ik wou dat ik hetzelfde kon zeggen over de insecten van Darién. In het regenwoud heb ik roekeloos optimisme gebracht, een boek over inheemse vogels en wat ik had gehoopt was genoeg insectenspray om Mothra uit te roeien. Ik heb me misrekend. Terwijl ik door het gebladerte op de bosbodem ploeter, lijkt het hele kruipende leger van de jungle het te bewaken: Muggen knabbelen aan mijn blote armen; bromvliegen proberen zich in mijn armen te nestelen; vuurmieren lopen op mijn sokken en ontsteken vier-alarmvlammen. Kogelmieren zijn al even alarmerend. Van alle insecten ter wereld schijnt hun angel het meest pijnlijk te zijn. Arauz’ geheim om te weten wanneer plunderende soldatenmieren in beweging zijn? De zoete tonen van mierenvogels die op hen jagen als ze een zwerm ontvluchten.
De fauna in Dién is spectaculair gevarieerd. We komen een verbazingwekkend aantal sporen van zoogdieren tegen: tapirs, poema’s, ocelots en witlippeccari’s, een soort wilde zwijnen die in kuddes van tot wel 200 exemplaren rondzwerven. Voor het geval dat een pekari zou worden aangevallen, stelde Arauz voor dat ik ten minste een meter hoog in een nabijgelegen boom zou klimmen, omdat ze naar verluidt het vermogen hebben om op hun rug te rijden. “Ik weet van een jager die een boom deelde met een jaguar terwijl er een roedel onder hen doortrok,” vertelde hij. “De jager zwoer dat het ergste de geur van de darmgassen van de kat was.”
In een kampement in de Chocó dineren we met een stoofpot van pekari’s. Ik herinner me Arauz’ verhaal over een kampvuurmaaltijd die zijn ouders met de Chocó hadden tijdens de trans-Darién-expeditie van de National Geographic Society in 1960. Zijn vader keek in een pan en zag een klompje rijst aan de oppervlakte borrelen. Toen hij wat dichterbij keek, zag hij dat de rijst in de neus van een aap zat. De kok uit de Chocó vertrouwde hem toe dat de lekkerste rijst altijd in de vuist van de aap geklemd zat. “Te laat,” zei Arauz. “Mijn vader had zijn eetlust al verloren.”
Door een vertaler vertel ik het verhaal aan onze chef-kok uit de Chocó. Hij luistert aandachtig en voegt er zonder een greintje ironie aan toe dat dezelfde aap drie pinten cacarica vruchtenpunch zou hebben opgeleverd. Het blijkt dat Chocó’s een heerlijk gevoel voor humor hebben. Ik weet dit omdat een van onze Chocó dragers hard lacht als ik mijn tent uit elkaar probeer te halen. Ik lach ongemakkelijk als hij me de twee meter lange adder laat zien die hij naast mijn rugzak doormidden heeft gehakt.
De jungle lucht is zwaar en vochtig; de tropische zon, onverbiddelijk. Wanneer de Darién te dicht wordt om met machetes door te hakken, navigeren onze gidsen als zeelui in de mist, met een kompas, terwijl ze hun stappen tellen om te meten hoe ver we zijn gekomen en wanneer we van richting moeten veranderen. Gemiddeld leggen we zeven of acht mijl per dag af.
Tijdens de laatste etappe speel ik een beetje vals – ok, veel vals – door in een piragua mee te varen. Met Navarro in de boeg, vaart de gemotoriseerde korjaal langs de lappendeken van maïsvelden en weilanden die Balboa’s jungle hebben verdrongen. Zandbanken barsten uit in vlinder confetti als onze kano voorbij vaart. Balboa doorkruiste dit landschap tot 25 september (of misschien de 27e – de feiten in de reisverslagen komen niet overeen), toen zijn stoet de voet van Pechito Parado bereikte. Volgens de legende klauterden hij en Leoncico samen de heuvel op, conquistador en conquistadog. Vanaf een open plek op een heuvel keek Balboa naar het zuiden, zag een enorme watervlakte en, terwijl hij op zijn knieën viel, hief hij zijn ogen en armen ten hemel. Toen riep hij zijn mannen om zich bij hem te voegen. Ze richtten een stapel stenen en een kruis op (“Balboa zou begrijpelijkerwijs iets bouwen dat zo groot was als zijn ego,” zegt Navarro) en zongen een katholieke dankhymne.
Geen monument markeert de plek van Balboa’s gevierde waarneming. Het enige teken van menselijkheid is een cirkel van stenen waarin een bijbel, gehuld in plastic, open ligt met het boek Mattheus. Nu ik de historische top heb beklommen, hef ook ik mijn vuisten in vervoering. In plaats van mezelf aan te bevelen bij de Maagd Maria, tuur ik naar de wolkenloze hemel en herhaal een regel van een 20e-eeuwse Balboa: “Yo, Adrian!”
Als Balboa een rotsachtige start had, had hij een Rocky finish. Op 29 september 1513 – Michaëlsdag – marcheerden hij en 26 uitgekozen campañeros in vol ornaat naar het strand. Hij had al van ver brekers gezien, maar nu strekte een ongenaakbare zandvlakte zich uit over meer dan een mijl. Hij had de getijden gemist. Verplicht om tenminste in de oceaan te staan die hij zou gaan bezitten, bleef Balboa aan de rand van de zee staan tot het tij keerde. “Als een ware veroveraar,” zegt Navarro, “wachtte hij tot de oceaan naar hem toe kwam.” Toen dat eindelijk gebeurde, waadde Balboa in het zoute water van de golf die hij San Miguel zou noemen. Zwaaiend met een madonnavaandel in zijn rechterhand en een opgeheven zwaard in zijn linker, eiste hij de hele bende op (niet precies wetend hoe groot de bende was) voor God en Spanje.
Mijn eigen partij slaat het strandhoofd over. Navarro en ik springen aan boord van de piragua en zetten koers naar de gehuchtse nederzetting Cucunati. Navarro doet al drie jaar onderzoek bij de kiezers in Panama, van de grote, glanzende steden tot de voorposten waar nog nooit een presidentskandidaat is geweest. Op een geïmproviseerde bijeenkomst in Cucunati uiten de inwoners hun frustraties over het gebrek aan elektriciteit, stromend water en onderwijsgelden. “Eén op de vier Panamezen leeft in armoede, en 90 procent van hen leeft in inheemse comarcas,” zegt Navarro later. “De omstandigheden in deze plattelandsgemeenschappen zijn niet anders dan wat Balboa aantrof. Helaas staan de Indianen van de Darién niet op de radar van de regering.”
Op een boot naar het reservaat Punta Patiño wijst Navarro op de gumbo limbo, bijgenaamd de turista boom omdat zijn verbrande omberkleurige bast voortdurend afbladdert. Vlakbij staat een tandpasta boom, zo genoemd omdat hij een melkachtig sap sijpelt dat een effectief tandpasta middel blijkt te zijn wanneer het gebruikt wordt in een consciëntieus programma van mondhygiëne en regelmatige professionele zorg. Rond een enorme cuipo zit een wurgvijg. “Ik noem deze vijg een politicus boom,” zegt Navarro. “Het is een parasiet, hij is nutteloos en zuigt zijn gastheer leeg.”
Vijfhonderd jaar nadat Balboa een groepje Spaanse kolonialisten vanuit het Caribisch gebied naar de Stille Oceaan leidde, wordt de wildernis die hij doorkruiste bedreigd door houtkap, stroperij, drugshandel en landbouw die op grote schaal wordt toegepast. “Het grootste obstakel is 500 jaar verwaarlozing,” zegt Navarro, die, als hij wordt gekozen, van plan is om een Indiaanse leider in zijn kabinet te benoemen, de controle over waterzuivering en waterkrachtcentrales over te dragen aan de lokale overheid en een nieuw agentschap op te richten om duurzame investeringen in inheemse gebieden te garanderen.
Niemand van de inheemse volken die Balboa in 1513 ontmoette, bestaat nog in 2013. De huidige bewoners zijn in de afgelopen honderden jaren naar de Darién gemigreerd. “Ziekten en koloniale oorlogen door de Europeanen hebben de Indiaanse bevolking weggevaagd,” zegt Navarro. De tragische ironie was dat de Spaanse verovering hielp het regenwoud in stand te houden. “De Indianen hadden veel van het oerwoud gestript om maïs te planten. Op een vreemde manier was de menselijke holocaust die Balboa ontketende, de redding van de Darién.” De conquistador, zegt hij, was per ongeluk een groentje.
In het huis van Arauz in de buitenwijken van Panama-Stad staan de vreemde en wonderlijke rariteiten die hij en zijn ouders tijdens hun reizen in de Darién hebben verzameld. Onder de prullaria bevindt zich een tand van een reusachtige prehistorische haai die ooit in de kanalen rondzwom, een kleurrijke mola (stoffen paneel) die een Kuna-opperhoofd aan zijn moeder schonk en de tizona (het zwaard van El Cid) van een Spaanse soldaat die Hernán kocht van een dronkaard in het binnenland. Arauz prijst vooral een fotoalbum dat gewijd is aan de Trans-Darién expeditie van 1960. Aan de muren van zijn woonkamer hangen 65 originele kaarten en gravures van het Caribisch gebied uit vijf eeuwen; de vroegste dateert uit 1590. Vele zijn net zo cartografisch uitdagend als een gedicht van Keats. Sommige tonen de Stille Oceaan in het oosten, een vergissing die gemakkelijk te maken is als je denkt dat de aarde plat is. Anderen negeren alle kenmerken van het binnenland en concentreren zich volledig op de kustlijnen. Eén weergave van de Golf van Panama, waar Balboa ooit doorheen voer, toont een veel te groot schiereiland Chame Point, een fout die misschien opzettelijk is gemaakt door Nederlandse landmeters die iets nieuws wilden verzinnen om hun onkostenrekening te rechtvaardigen.
Arauz past zijn kennis van de jungle meesterlijk toe op antieke kaarten van de Darién. Drie jaar geleden kende de Library of Congress hem een onderzoeksbeurs toe. Toen hij in Washington, D.C. was, heeft hij veel tijd besteed aan het bekijken van de Waldseemüller-kaart, een 12-delige houtsnede van de wereld die zo oud is dat de beoogde gebruikers zich vooral zorgen maakten over de rand van de kaart te varen. Uitgegeven in een Frans klooster in 1507-15 jaar na Columbus’ eerste reis naar de Nieuwe Wereld, werpt de kaart ernstige twijfel op aan Balboa’s bewering.
De Waldseemüller-kaart was de eerste die een afzonderlijk continent op het westelijk halfrond liet zien en die de legende “Amerika” droeg. Het suggereert dat Portugese navigators eerst de westkust van Zuid-Amerika verkenden en zich noordwaarts waagden tot aan Acapulco. De kustlijn van Chili is zo nauwkeurig weergegeven dat sommigen geloven dat het gebaseerd moet zijn geweest op kennis uit de eerste hand.
Zelfs als dat zo was, betoogt Arauz, hebben de navigators niets ontdekt. “Ontdekken betekent ontdekken en de wereld bewust maken,” benadrukt hij. “Als de datum correct was geweest, zou de Spaanse Kroon er zeker van hebben geweten. Ze waren heel goed in cartografische spionage en het uitpluizen van de geografische kennis van rivaliserende naties.”
De Spanjaarden hielden in Sevilla een grote geheime kaart bij, de Padrón Real, die werd bijgewerkt zodra elke expeditie terugkeerde. Dit hoofdschema van de bekende wereld werd gebruikt als een schatkaart naar de rijkdommen van de wereld. “Tot in 1529 kwam de Chileense kust niet voor op de Padrón Real,” zegt Arauz, met een ondeugende grijns. “Dat zegt me dat Balboa echt de man was – dat hij, op de top van Pechito Parado, de Stille Oceaan heeft bespied vóór enige andere Europeaan.”
De conquistador had zijn sporen nagelaten. Hij had zichzelf op de kaart gezet.