Atleten doen het voor de wedstrijd. Concertviolisten doen het voordat ze het podium opgaan. Parachutisten doen het zelfs voordat ze zich voor de eerste keer uit een vliegtuig gooien. Van alle onwillekeurige lichamelijke reflexen die mensen ervaren vóór stressvolle gebeurtenissen, lijkt geeuwen niet alleen onwaarschijnlijk, maar ook een beetje belachelijk, zoals veel niezen vóór een messengevecht.
De meesten van ons associëren deze oscitaties van 3 tot 6 seconden (terecht) met slaperigheid en verveling – niet met prestaties van durf en vaardigheid. Volgens Robert Provine, neurowetenschapper aan de Universiteit van Maryland, Baltimore County, en auteur van Curious Behavior: Yawning, Laughing, Hiccupping, and Beyond, gapen we echt het meest als we moe zijn. “Direct na het ontwaken en voor het slapengaan,” zegt hij, “wat overeenkomt met de rol van geeuwen bij het vergemakkelijken van toestandsveranderingen: van slaap naar waakzaamheid, van waakzaamheid naar slaap, van opwinding naar ont-arousal, of omgekeerd.”
Maar geeuwen doet meer dan alleen fysiologische toestandsveranderingen teweegbrengen. Menselijke foetussen beginnen in de baarmoeder na ongeveer 20 weken te geeuwen; honden geeuwen vaak als ze gevraagd wordt dingen te doen die ze moeilijk vinden (tijd om in bad te gaan, kerel!); en de kans is groot dat u alleen al door het lezen van dit artikel geeuwt (het zien van, het lezen over en het horen van geeuwen veroorzaakt ook geeuwen). Kortom, gapen blijft een van de minst begrepen gedragingen onder gewervelde dieren – en dit geldt vooral voor gapen door stress en angst.
“Zenuwachtige mensen zullen zeker meer gapen,” zegt Provine, “maar er zijn niet veel formele studies geweest die hebben onderzocht waarom.” Dat heeft instanties als de TSA er niet van weerhouden om “overdreven geeuwen” op te nemen in hun 92-punten checklist van verdacht passagiersgedrag (misschien moeten ze zich meer richten op wapens?), maar het heeft wel betekend dat de emotionele betekenis van geeuwen een soort wetenschappelijk mysterie is gebleven.
Hier is wat bekend is: Reptielen, vogels, zoogdieren en vissen hebben de neiging veel te geeuwen voor en in sommige gevallen tijdens conflicten of andere stressveroorzakende activiteiten. In een studie werd gezien hoe mannelijke Siamese vechtvissen meerdere malen geeuwden tijdens verschillende agressieve ontmoetingen met elkaar. Evenzo hebben talrijke studies aangetoond dat makaken geeuwen als reactie op verschillende mannelijke bedreigingen, vlagen van seksuele jaloezie, en angst. In een recente studie, gepubliceerd in Neuroscience Letters, gebruikten Japanse onderzoekers klassieke angstconditionering om met succes geeuwen bij ratten te induceren. Hoewel wetenschappers herhaaldelijk het verband tussen stress en geeuwen hebben aangetoond, weten zij niet veel meer dan het feit dat de hypothalamus, een deel van de hersenen dat betrokken is bij functies als voeding, metabolisch evenwicht, bloeddruk, hartslag en seksueel gedrag, hierbij betrokken lijkt te zijn.
Sommige psychologen, waaronder Provine, suggereren dat angstig gapen een voorbeeld zou kunnen zijn van wat bekend staat als een verdringingsactiviteit, d.w.z., gedrag dat het gevolg is van een ongemakkelijke of stressvolle situatie en dat uit zijn verband lijkt te zijn gerukt. Voorbeelden bij mensen zijn het krabben aan het hoofd, het strelen van een niet-bestaande baard, of het herhaaldelijk trekken aan een oorlel. Dieren doen het ook. Ooit een kat achter een vogel aan zien gaan, zien missen, en dan meteen zichzelf zien borstelen? Dat is geen onhandige poging om het cool te spelen. Het is een verplaatsingsgedrag.
Voor zover ze stress signaleren en acties inhouden die bedoeld zijn om een kalmerend effect te hebben, passen verplaatsingsgedragingen ook in het hele toestand-veranderende model van geeuwen. Maar dan blijven er nog een aantal fundamentele vragen onbeantwoord: Veroorzaakt geeuwen zelf de activiteitsveranderingen, of veroorzaken die activiteitsveranderingen het geeuwen? En welk fysiologisch doel dient geeuwen eigenlijk in deze scenario’s? Als het stressvermindering is, hoe werkt dat dan precies?
Een mogelijke aanwijzing heeft te maken met de rol die geeuwen speelt bij thermoregulatie. Volgens Andrew Gallup, assistent-professor psychologie aan de State University of New York in Oneonta, kan geeuwen helpen om de hersenen op hun optimale temperatuur van 98,6 graden te houden. Gallup gelooft dat dit belangrijk is omdat onze hersenen het haten om warm te zijn. Een zogenaamd heet hoofd kan leiden tot allerlei zaken, van tragere reactietijden tot slechte geheugenprestaties, zegt hij.
In een onderzoek uit 2010 naar de invloed van geeuwen op de hersentemperatuur implanteerde Gallup sondes in de hersenen van ratten en ontdekte hij dat zelfs een temperatuurstijging van 0,18 graden Fahrenheit tot geeuwen leidde. Hij ontdekte ook dat de temperatuur van de schedel onmiddellijk daalde nadat de ratten klaar waren met geeuwen – soms met wel 0,7 graden.
Gallup gelooft dat onze menselijke hersenen op dezelfde manier reageren. Zijn theorie is dat wanneer we geeuwen, onze gapende kaken de circulatie naar onze schedel verhogen, waardoor warm bloed uit de hersenen wordt gejaagd. De diepe inademing van het geeuwen brengt ook een stroom lucht in onze neus- en mondholten, waardoor de slagaders afkoelen door warmteafvoer, zegt hij.
Tot nu toe lijkt er enige steun te zijn voor dit idee. Een aantal recente studies heeft aangetoond dat mensen inderdaad meer geeuwen in de zomer dan in de winter, en dat koud weer en dingen doen als springen in een koud zwembad de geeuwfrequentie sterk kan verminderen.
Stress en angst zorgen er toevallig ook voor dat onze hersenen heter worden, zegt Gallup. En Simon Thompson, neurowetenschapper en klinisch psycholoog aan de Bournemouth University in het Verenigd Koninkrijk, is het met hem eens dat de geeuw een manier van onze hersenen kan zijn om deze onwelkome temperatuurstijgingen tegen te gaan.
Thompsons eigen onderzoek heeft aangetoond dat geeuwen vaak lijkt te worden uitgelokt door een stijging van het cortisolgehalte in het bloed, en dat ze op hun beurt dienen om dit gehalte nog verder te laten stijgen. Natuurlijk produceert ons lichaam ook het hormoon cortisol als we gestrest zijn, en deze piek stimuleert volgens Thompson zowel de productie van adrenaline om ons alerter te maken, als het temperatuurregulerende deel van onze hersenen, de hypothalamus, om de hersenen af te koelen.
Het is verre van een definitieve wetenschappelijke verklaring voor geeuwen onder stress, maar het lijkt er wel op te wijzen dat het hoofd koel moet blijven.