De unieke kenmerken en verschijningsvorm van het edelweiss hebben tot vele namen geïnspireerd, te beginnen met de eerste vermelding van de Wollblume (‘wolbloem’) door de Zürichse natuuronderzoeker Konrad Gessner in de 16e eeuw. Klein Löwenfuss (‘kleine leeuwenpoot’), étoile du glacier (‘ster van de gletsjer’), étoile d’argent (‘zilveren ster’) of immortelle des Alpes (‘eeuwige bloem van de Alpen’) zijn allemaal door verschillende botanici en biologen gebruikt om de bloem te beschrijven.
Het eerste schriftelijke spoor van de naam edelweiss, wat in het Duits “edelwit” betekent, verscheen in een studie uit 1785 van de Oostenrijkse natuuronderzoeker Karl von Moll, maar het duurde tot het midden van de 19e eeuw voordat de naam aansloeg toen verschillende beroemde Duitstalige botanici de naam begonnen te gebruiken. Sindsdien is de naam edelweiss over taal en grenzen heen gegaan.
De cultus van de edele witte bloem
Hoe kwam het dat de edelweiss andere bergbloemen zoals de alpenroos, die alom als esthetisch mooier worden beschouwd, overschaduwde? Na een reis door de Berner Alpen in 1881 noemde de Amerikaanse schrijver Mark Twain de edelweiss de “lelijke Zwitserse favoriet” en beschreef hij de bloem als noch aantrekkelijk noch wit, maar zei hij dat de “donzige bloesem de kleur heeft van slechte sigarenas”.
Twain was echter te laat. Tegen de tijd dat critici zich begonnen af te vragen of de bloem haar cultstatus wel waard was, waren de mythes over haar mystiek en uitzonderlijkheid al algemeen aanvaard. Deze mythen waren nauw verbonden met de opkomst van het alpinisme in het midden van de 19e eeuw en de waarden van moed en kracht die met deze sport werden geassocieerd.
Een van de grootste mythen over de bloem is haar ontoegankelijkheid. Tobias Scheidegger, een senior onderzoeker van populaire cultuur aan de Universiteit van Zürich, die onderzoek deed naar de edelweiss voor een tentoonstelling in 2011 in de Botanische Tuinen in Genève en Zürich, stelt dat het populaire geloof dat de bloem alleen groeit op ijs en steile rotsen botanisch niet waar is. Hij legt uit: “Het waren eigenlijk de alpinisten zelf die dit beeld populair maakten om zichzelf als dappere, sterke mannen te promoten.”
Een van de beroemdste verhalen over de edelweiss gaat over een jongeman die zijn leven waagt bij het beklimmen van de steile rotswand van een berg om edelweissbloemen te verzamelen voor een vrouw, als een demonstratie van zijn liefde en dapperheid. In de roman “Edelweiss” uit 1861 overdreef de Duitse auteur Berthold Auerbach de moeilijkheid om de bloem te bemachtigen door te beweren: “Het bezit ervan is een bewijs van ongewone durf.”
De bloem werd ook verondersteld magische krachten te bezitten. De eerste vermelding van edelweiss door Moll beschreef een gesprek met een boer in het Zillertal, Oostenrijk, die beweerde dat de rook van de bloem, wanneer gebruikt als wierook, geesten verjaagt die vee aanvallen en uierontstekingen veroorzaken. De bloem zou de spijsvertering bevorderen en aandoeningen aan de luchtwegen zoals tuberculose behandelen. De geneeskrachtige werking ervan werd later in gedichten en verhalen vereeuwigd: zo worden Asterix en Obelix in de klassieker Asterix in Zwitserland uit 1970 op zoek gestuurd naar edelweiss of wat bekend staat als “zilverster” voor een tegengif tegen een vergif.
De edelweiss werd op verschillende momenten in de geschiedenis ook gebruikt om politieke verklaringen af te leggen. In de 19e eeuw vertegenwoordigde de bloem een paradijs in een tijd van scepsis over de groeiende steden van Europa. De bloem was ook een controversieel symbool van nationalisme in Duitsland en Oostenrijk, als de lievelingsbloem van Adolf Hitler, maar ook als het embleem van de nazi-verzetbeweging, de Edelweiss Piraten. Het beroemde ‘Edelweiss’-lied, dat in 1959 werd gecreëerd voor de Broadwaymusical en de verfilming van ‘The Sound of Music’, was een uiting van Oostenrijks patriottisme tegenover de druk van de nazi’s.
Hoewel de bloem in Zwitserland niet werd gebruikt om nationalisme te promoten, heeft ze wel bijgedragen tot de vorming van de nationale identiteit. Scheidegger legt uit dat “Zwitserland, zoals veel landen in Europa, na de val van de Berlijnse Muur een periode van bezinning doormaakte. De edelweiss werd een belangrijk onderdeel van het herdefiniëren van wat het betekent om Zwitser te zijn.”
Van kitsch naar cool
Toen het toerisme in Zwitserland opbloeide, bracht de obsessie met de edelweiss het land uiteindelijk in gevaar. Toeristen en bergbeklimmers plukten de bloem als souvenir van hun reizen. Het kanton Obwalden verbood mensen in 1878 de wortels van de plant op te graven in wat wordt beschouwd als een van de eerste milieubeschermingswetten in Europa. Tegenwoordig staat de bloem op federaal niveau niet op de lijst van bedreigde diersoorten, maar in diverse kantons is zij opgenomen als beschermde plant.
Hoewel de edelweiss niet langer als zeldzaam wordt beschouwd, blijven zijn mystiek en waarde voor het Zwitserse culturele leven bestaan. Scheidegger legt uit dat de edelweiss in het midden van de 20e eeuw als kitsch werd beschouwd. “Hij werd vooral afgebeeld op goedkope souvenirs en verloor een deel van zijn aantrekkingskracht. In de jaren negentig kwam er echter een rebranding die de edelweiss nieuw leven inblies. Dit was sterk verbonden met het concept van het opnieuw verbeelden van tradities en het omarmen van de wortels en het erfgoed van het land.”
Heden ten dage vertegenwoordigt de edelweiss niet alleen een verbinding met de natuur en de schoonheid van Zwitserland, maar is het ook een handelsmerk van Zwitserse kwaliteit en uniciteit. In Zwitserland prijkt de edelweissbloem overal op, van advertenties voor tandartspraktijken tot de munt van 5 frank en het insigne van de Zwitserse strijdkrachten. De waarde van de edelweissbloem reikt verder dan de Alpen: veel van de hedendaagse bedrijven dragen de naam en het beeld van de edelweissbloem. A financial services company in Mumbai, a chocolate company in Beverly Hills, and a delicatessen in New York are all named after the flower.
