Er zijn mensen die alleen de letterlijke betekenis van “letterlijk” accepteren en die er niet tegen kunnen als je dingen zegt als: “Ik ben letterlijk doodmoe” of “met deze file gaan we er volgende week letterlijk komen”.
In deze voorbeelden betekent “letterlijk” niet, zoals het woordenboek opmerkt, “volgens de letter van de tekst, of volgens de exacte en juiste betekenis, en niet de gewone of figuurlijke betekenis, van de woorden die erin worden gebruikt”. In feite is het bijna het tegenovergestelde: het wordt gebruikt om nadruk te geven aan een zin waarvan de betekenis figuurlijk is.
Het debat over dit woord, dat niet nieuw is, is teruggekeerd na een breed gedeelde tweet tegen het gebruik ervan (en het misbruik ervan door de media), die honderden reacties heeft uitgelokt.
De RAE beantwoordt echter al enige tijd twijfels op Twitter, en de instelling is van mening dat het niet verkeerd is om de term “met peinzende waarde” te gebruiken, om te benadrukken of te benadrukken dat een feit of eigenschap is zoals het wordt uitgedrukt”. Het zegt dit in antwoord op twijfels over uitdrukkingen als “ik ging letterlijk dood van het lachen” of “de atleet vloog letterlijk over de baan”.
Dat wil zeggen, het gebruik van “letterlijk” (en “letterlijk”) om te benadrukken is letterlijk juist.
Maar dat dit gebruik juist is, betekent tegelijkertijd niet dat het altijd aan te raden is. Judith González Ferrán, taalkundige bij Fundéu, legt uit dat de nadrukkelijke betekenis van “letterlijk” vaak misplaatst is en tot verwarring kan leiden. Vooral wanneer het niet gaat om “een bewust creatief gebruik, maar om een zin die zonder nadenken en uit gemakzucht wordt toegevoegd”. Als we bijvoorbeeld lezen dat “een stadion letterlijk ontploft” tijdens een concert, kunnen we in eerste instantie twijfelen of het om een ongeluk of een klapper gaat.
De recente uitbreiding van deze uitdrukking komt wellicht “uit de mondelinge taal, wanneer we minder stilstaan bij wat we zeggen”, aldus de taalkundige. Letterlijk” zeggen om letterlijke dingen te benadrukken (“Ik ging voor het eerst skiën, ik viel en brak letterlijk mijn benen”) kan hebben bijgedragen tot ons gebruik ervan voor nadruk in niet letterlijke zinnen (“Ik ging voor het eerst skiën, ik viel en doodde letterlijk mezelf”). In veel gevallen, vergeet niet, kunnen er betere alternatieven zijn.
De invloed van het Engels
González Ferrán’s opvatting is vergelijkbaar met die van cognitiewetenschapper en taalkundige Steven Pinker in The Meaning of Style: hoewel het figuurlijk gebruik van “letterlijk” gebruikelijk hyperbool is en meestal in de context wordt begrepen, kan het lezers ergeren door de indruk te wekken dat we niet hebben nagedacht over wat we bedoelden te schrijven.
Pinker schreef over dit woord omdat in het Engels dit gebruik van letterlijk ook wijdverbreid is, in die mate zelfs dat het Merriam-Webster woordenboek in 2013 de betekenis van het woord veranderde om de figuurlijke betekenis toe te voegen. González Ferrán, van Fundéu, sluit niet uit dat de Angelsaksische cultuur, opnieuw, invloed heeft gehad op de mode voor “letterlijk” in het Spaans.
De redacteuren van het Engelse woordenboek legden uit dat zij alleen een gebruik hebben opgenomen dat een geschreven geschiedenis heeft die teruggaat tot 1769. En zij haalden enkele voorbeelden aan, zoals “letterlijk verbrand van geestigheid”, in 1847 geschreven door William Makepeace Thackeray (auteur van The Vanity Fair). Met andere woorden, “het figuurlijk gebruik van letterlijk kan vervelend zijn, maar het is niets nieuws”.
In het Spaans, en uitgaande van het corpus van het Diccionario Histórico de la RAE, is het ook gemakkelijk om figuurlijk gebruik van “letterlijk” te vinden (hoewel duidelijk creatief). Zo schreef Juan Goytisolo in Señas de identidad (1966): “Hij voelde zich gewiegd en gesust, doordrongen en bezeten, letterlijk omhuld door de overtuigende stem van de dokter”. En Emilia Pardo Bazán, in Los pazos de Ulloa (1886): “Don Eugenio, de abt van Naya, barstte letterlijk in lachen uit”.
Er zijn een paar woorden die het ene en het andere betekenen, de zogenaamde auto-antoniemen. Bijvoorbeeld, “sanctioneren”: “een handeling, gebruik of gewoonte toestaan of goedkeuren”, en ook, “een sanctie of straf op iemand of iets toepassen”. Dat wil zeggen dat je een sanctie kunt krijgen voor het niet naleven van een sanctie.
In sommige gevallen gaat het om woorden die hun oorspronkelijke betekenis hebben verloren. Zo betekent “enervate” “verzwakken, kracht ontnemen”, maar tegenwoordig en sinds de 19e eeuw wordt het vaker gebruikt als het tegenovergestelde: “nerveus maken”.
Judith González Ferrán, van Fundéu, wijst erop dat in het geval van “letterlijk”, dat soms wordt gebruikt om metaforische zinnen te benadrukken, we op het punt zouden staan de betekenis van het woord te veranderen, wat het meest waarschijnlijk verwarring zal veroorzaken.
Zij geeft het voorbeeld van “verstandig” in zinnen als “de winst van het bedrijf is op verstandige wijze gestegen”. Zoals Fundéu heeft gedocumenteerd, interpreteren ouderen dit meestal als een teken dat de winsten sterk zijn gestegen. Maar voor jongere mensen betekent “sensiblemente” meestal “weinig”.
De taal verandert, ongeacht of we die veranderingen leuk vinden of niet. En soms doet het dat op een verstandige manier.
Taal verandert, of we dat nu leuk vinden of niet.