Maya

In de religies van India is Maya (Sanskriet māyā, van mā “niet” en yā “dit”) een term die drie onderling samenhangende begrippen aanduidt: 1) de macht die degenen die in het bezit ervan zijn, meestal goden, in staat stelt vormen in het fysieke woord voort te brengen, 2) de werkelijkheid die door dit proces wordt voortgebracht, 3) de illusie van de fenomenale wereld van afzonderlijke voorwerpen. In de vroege Vedische mythologie was maya de kracht waarmee de goden het fysieke universum schiepen en in stand hielden. Met de komst van de meer filosofische Upanishads en uiteindelijk de school van Advaita Vedanta, ging maya verwijzen naar de illusie van het wereldse rijk zoals het zich verhield tot Brahman, de opperste kosmische kracht. Elk fysiek object, evenals elk onafhankelijk ego-bewustzijn, wordt als illusoir beschouwd wanneer het beschouwd wordt in de monistische context van Brahman. In vele takken van het Hindoeïsme moet maya overwonnen worden om de ziel te bevrijden van reïncarnatie en karma. Vergelijkbare opvattingen over maya leven in het boeddhisme en het sikhisme.

Maya in het hindoeïsme

Veda’s

Maya wordt geïntroduceerd in de Rg Veda, verwijzend naar de macht die deva’s (goddelijke wezens) bezaten, waardoor zij verschillende materiële vormen konden aannemen en natuurverschijnselen konden scheppen. Varuna, bijvoorbeeld, gebruikte maya om zijn hemelse taken uit te voeren:

Dit grote toverwerk (maya) van de vermaarde geestelijke Varuna zal ik luid verkondigen; van Varuna, die staande in het middengebied de aarde en de zon heeft gemeten als met een meetlat. Voorwaar, niemand durft dit grote toverwerk van de wijste god te betwisten, namelijk dat de vele glinsterende stromen die voortkomen, niet één oceaan met water vullen (Rg Veda 5:85).

Hier wordt Varuna’s scheppende vermogen toegeschreven aan de macht van maya die hij aanschouwt, en die hij gebruikt om alle natuurlijke processen precies en ordelijk te houden. In soortgelijke passages wordt beweerd dat de maya van de krijgersgod Indra ervoor zorgt dat het firmament niet van zijn plaats valt in de hemelen. Rg Veda 5:85 illustreert ook een meer gespecificeerd aspect van maya: zijn betekenis als kunstgreep of bedrog. Dat wil zeggen, maya wordt geassocieerd met het soort bedrog en trucage dat een magiër toepast om een illusie te scheppen. Zo wordt het vermogen van de verschillende goden om in andere gedaanten te verschijnen toegeschreven aan hun vaardig gebruik van maya.

Maya is echter niet beperkt tot de goden, want hun kwade tegenstanders, de Asura’s, hebben ook het vermogen om maya op te roepen. Veel van Indra’s voornaamste tegenstanders, waaronder de beruchte slang Vrtra, doen een beroep op maya om hun kwaadaardige krachten te verkrijgen. Zoals te verwachten was, gaat de maya van de Asura vaak gepaard met het bovenvermelde bedrog. In latere passages in de Atharva Veda 8.10.2 en Satapa Brahmana 2.4.2.5 wordt maya voorgesteld als de esoterische kracht of kennis die de asura’s kenmerkt. In deze latere verzen is maya de kracht die geworteld is in wijsheid en intellectuele bezigheden, en die onafhankelijk van moraliteit bestaat, aangezien zij zowel het welzijn van de mens kan bevorderen als belemmeren. Sommige vroege teksten schrijven de krachten van maya ook toe aan menselijke koningen, en bij sommige gelegenheden wordt naar de kracht van het offer verwezen als maya.

Upanishads

De visie op maya die in de filosofische Upanishads naar voren wordt gebracht dient als een belangrijke overgangsfase tussen de Vedische opvatting van maya, die de latere Hindoe filosofie en mythologie zou gaan domineren. Met name de Svetsara Upanishad richt zich op het herformuleren van de oudere Vedische opvattingen van maya, waarbij deze wordt voorgesteld als het middel waarmee de fenomenale wereld uit Brahman voortkomt. Hier wordt beweerd dat de mahesvara (of “Grote Heer,” die in deze tekst wordt geïdentificeerd als Shiva) de fysieke wereld projecteert uit het onuitsprekelijke substraat van het universum dat bekend staat als Brahman. Maya is de kracht die alle werkelijkheid tot stand brengt zoals het door het menselijk bewustzijn wordt waargenomen. Daarom zijn alle bijzondere dingen die zich in deze materiële wereld bevinden producten van maya. Deze bijzonderheden doen afbreuk aan de waarneming van het zuivere, onvervalste Brahman, en daarom wordt maya waargenomen als een negatieve entiteit. De ziel zelf (of atman), die in de Upanishads wordt gezien als goddelijk op zichzelf, wordt ook beperkt in het realiseren van haar ware aard door de veelheid van vormen van maya. De Svetsara Upanishad schrijft echter ook een remedie voor de gevangenschap van de atman in maya voor: door meditatie op mahesvara kan men vereniging met Hem bereiken en in zijn wezen binnentreden. Deze suggestie zou een aanzienlijke invloed hebben op latere filosofische scholen, met name die van Vedanta.

Hindoe Mythologie

Later devotioneel Hindoeïsme kwam tot de opvatting van bepaalde godheden als het enige object van hun verering, voornamelijk de goden Shiva en Vishnu. Mythologieën die de geschiedenis van deze goden vertellen, hebben de neiging hun daden op te vatten als voorbeelden van de werking van maya. Eén zo’n voorbeeld komt uit de Matsya Purana, waar Vishnu de betekenis van maya illustreert voor de grote wijze Narada als een beloning voor zijn ascetisme. Het verhaal verschaft inzicht in de onderliggende filosofie van de theïstische Hindoeïstische leer: dat wil zeggen, de fenomenale wereld is eenvoudigweg een emanatie van goddelijke energie die door maya is gefilterd. Vishnu kleedt zich als het ware in maya als een gewaad om voor de ogen van stervelingen gestalte te krijgen.

Maya wordt door theïstische Hindoes beschouwd als een onmisbaar onderdeel van Gods vrouwelijke aspect, en wordt zijn Shakti, of energie, genoemd. Het vrouwelijke aspect van maya wordt gepersonifieerd als Mahamaya (“grote Maya”), een grote godin die verantwoordelijk is voor de schepping van de fysieke wereld. Dit aspect van Maya wordt ook gevisualiseerd als de vorm van de Goddelijke Moeder (Devi). Zij lacht voortdurend en heeft heerschappij over de gehele fysieke werkelijkheid. In wezen verblindt Mahamaya de mens in begoocheling (moha), terwijl zij ook de macht bezit om ons ervan te bevrijden. In het Hindoe geschrift ‘Devi Mahatmyam,’ wordt gezegd dat Mahamaya Vishnu’s ogen bedekt in goddelijke slaap (of Yoganidra) tijdens cycli van bestaan wanneer alles in één is opgelost. Door Mahamaya aan te sporen haar illusoire greep op Vishnu los te laten, kan Brahma Vishnu ertoe brengen hem te helpen bij het doden van twee demonen, Madhu en Kaitabh, die zijn voortgekomen uit Vishnu’s slapende vorm. In latere tijden wordt Mahamaya vaak beschouwd als een vorm van Kali of Durga, de gemalin van Shiva die de leiding heeft over magie en spreuken.

Bhagavad Gita

In de Bhagavadgita legt Krishna uit dat hij in staat is om immanent te worden in de fysieke wereld door de kracht van maya. Zo heeft maya een positief aspect in zijn vermogen om Vishnu’s avatars voort te brengen die de mensheid te hulp komen door de bescherming van dharma. De Bhagavadgita herhaalt echter ook de Svetsara Upanishad wanneer hij stelt dat maya een negatief concept is, omdat de productie ervan van de fysieke wereld de menselijke wezens het inzicht ontneemt in de ware aard van het universum. De tekst suggereert dat zij die hun vertrouwen stellen in Krishna maya kunnen overstijgen en de essentiële aard van god kunnen realiseren. Dit recept voor verlossing zou een grote invloed hebben op de devotionele bhakti-beweging die in het middeleeuwse India ontstond en tot op de dag van vandaag standhoudt.

Advaita Vedanta

Shankara (788-820 C.E.), stichter van de Advaita Vedanta (“non-dualist”) school van filosofie, werkte het begrip maya uit dat in de Upanishads werd geïntroduceerd. Voor Shankara is maya een illusie, een verhulling van het ware, unitaire Zelf (Atman), dat absoluut gelijkwaardig is aan Brahman. Het geheel van het universum, behalve de hoogste, onbeschrijflijke vorm van Brahman, is dan een illusie, geschapen door maya. Waargenomen verschillen tussen Brahman en de individuele ziel worden geschapen door de perceptie van bijzonderheden in de fysieke wereld die door maya wordt voortgebracht. Aangezien Brahman één en ondeelbaar is, is elke perceptie van meervoudigheid onjuist.

Shankara identificeerde twee polaire aspecten waaruit maya bestaat: ten eerste avidya, (onwetendheid) en ten tweede vidya (kennis). Avidya leidt de mens weg van god en in de richting van gevangenschap door materiële objecten en de egoïstische bevestiging van individualiteit. Ondertussen leidt vidya tot de realisatie van god en kan gecultiveerd worden door deugdzame spiritualiteit. Deze beide rijken zijn echter relatief, inclusief de realisatie van God. Shankara en de Advaitanen beweerden dat wanneer maya zich met Brahman verenigt, de allerhoogste persoonlijke god, ook bekend als Ishvara, verschijnt. Hoewel deze persoonlijke god met eigenschappen nog steeds goddelijk is, beweerde Shankara dat het verbleekt in vergelijking met het opperste Brahman zonder eigenschappen. Zodra een individu alle onderscheidingen van de illusoire bijzondere dingen die door maya zijn geschapen, met inbegrip van het onderscheid tussen de mensheid en Ishvara, opgeeft, kon men volgens Shankara tot het besef komen dat tat tvam asi (“Gij zijt Dat,” of “Atman is Brahman”). Alleen dan kunnen individuen ontsnappen aan maya en opgaan in de eenheid met Brahman.

Andere zienswijzen

Andere Hindoeïstische denkrichtingen zien de fysieke wereld echter niet als een illusie (maya). Visistadvaita Vedanta bijvoorbeeld (“gekwalificeerd non-dualisme”), gesticht door Ramanuja (1017-1137 v.Chr.), stelt dat individuele zielen en de fysieke wereld beide echt zijn, maar volkomen afhankelijk van Brahman. Ramanuja benadrukte de realiteit van de wereld in tegenstelling tot de illusoire kwaliteit ervan. Ramanuja benadrukte dat de ziel alleen bevrijd kan worden door volledige overgave aan Ishvara door middel van bhakti. Vele andere hedendaagse Hindoe filosofieën nemen een soortgelijk standpunt in ten opzichte van de doctrine van maya, waarbij zij typisch interpreteren dat het niet een regelrechte ontkenning van de realiteit van de wereld inhoudt. Deze filosofen interpreteren maya eerder als een suggestie dat de aard van de menselijke ervaring uiteindelijk subjectief is.

Maya in het boeddhisme

In het vroege boeddhisme verwees maya naar de misleidende aard van het ego en zijn perceptie van de wereld van verschijningen en vormen, die een onverlicht individu aanvaardt als de enige werkelijkheid. Bovendien werd maya gezien als een kenmerk van samsara (de cyclus van lijden en wedergeboorte). In het dagelijks handelen van de mens houdt maya in dat men zich vastklampt aan het idee van een onafhankelijk zelf of ziel, evenals aan de overtuiging dat er een eeuwige, absolute scheppende kracht in het universum bestaat die God wordt genoemd.

Toen het boeddhisme zich in de loop der eeuwen ontwikkelde, veranderde zijn kijk op de samsara-wereld, en daarmee ook maya. De Mahayanaboeddhistische visie op maya markeert de wereld niet als een volstrekt betekenisloos rijk van kleine illusies. De filosoof Nagarjuna maakte bijvoorbeeld onderscheid tussen twee niveaus van werkelijkheid: ten eerste paramarthika, het ware en ultieme rijk, en ten tweede vyavabarika, of de alledaagse wereld waarin wij blijven bestaan en verlossing moeten vinden. De Zen-traditie merkt ook op dat het geen vorm van zelfbedrog is om de fysieke wereld als echt te erkennen; het bedrog treedt echter op wanneer men aanneemt dat de fysieke wereld de enige permanente werkelijkheid is. In deze traditie zijn nirvana en de wereld van maya slechts intellectuele onderscheidingen, en zijn in feite één en dezelfde entiteit. De realisatie van nirvana is gebaseerd op de erkenning van de vergankelijke aard van de vormwereld. Door het besef van de unieke identiteit van maya en bodhi (of “verlichting”), kan men ontsnappen aan de gebondenheid van de materiële wereld.

Ook moet worden opgemerkt dat in de boeddhistische mythologie, Maya de naam is die gegeven wordt aan de moeder van Boeddha. Dit sluit ongetwijfeld aan bij de scheppende en connotaties van de term, waarbij maya wordt voorgesteld als de oneindig vruchtbare universele baarmoeder die alle vergankelijke wereldse vormen baart.

Maya in het Sikhisme

In het Sikhisme verwijst maya naar de wereld zoals die normaal gesproken wordt waargenomen. Sikhs denken dat deze wereld niet meer is dan een droom. De Guru Granth Sahib stelt dat, net als in een droom, er niets in de fysieke wereld is dat iemand werkelijk als het zijne kan identificeren. Ook al kunnen dromen echt tastbaar aanvoelen, de dromer kan ze niet als dromen bevestigen tot hij ontwaakt. De mens moet dus God zoeken om aan de greep van maya te ontsnappen. Op deze manier is de Sikh formulering van maya vergelijkbaar met die van Vedanta. Sikhs veroordelen de wereld van maya echter niet en classificeren het als een onbelangrijk aspect van het leven. Zowel “miri” (de wereld van de tijd) als “piri” (de geestelijke wereld) zouden voor de mens even belangrijk zijn. De sleutel tot een bevredigend leven is, volgens de Sikh-leringen, het juiste evenwicht te bewaren tussen deze twee rijken van het bestaan.

• Friedrichs, Kurt. “Maya.” In The Encyclopedia of Eastern Philosophy and Religion. S. Schumacher en Gert Woerner, (eds.). Boston: Shambhala, 1994. ISBN 0-87773-433-X
• Goudriaan, Teun. “Maya.” Encyclopedie van de Religie. Mercia Eliade (ed.). New York: MacMillan Publishing, 1987.
• Knappert, Jan. Indiase Mythologie. Londen: Diamond Books, 1995. ISBN 0261666541
• Yocum, G.E. “Maya.” In The Perennial Dictionary of World Religions. Keith Crim (ed.). San Francisco: Harper San Francisco, 1989. ISBN 0-06-061613-X

Alle links opgehaald op 7 september 2018.

• Understanding the Nature of Illusion (Maya)
• Maya in Hindoeïsme