Norse Alcohol & The Mead of Poetry

Alcohol speelde een integrale rol in de Noorse cultuur. Mensen dronken meer bier dan water omdat het brouwsel gekookt moest worden als onderdeel van het proces en dus veiliger was om te drinken. De Scandinavische noormannen kenden vier hoofdtypen gefermenteerde dranken: ale, mede, vruchtenwijn en syra (in feite gefermenteerde melk). Deze werden aanvankelijk allemaal door vrouwen gemaakt en geserveerd en thuis gebrouwen, totdat mannen zich met het proces gingen bemoeien en het een commerciële en, tenslotte, religieuze onderneming werd toen monniken brouwers werden.

Vruchtenwijn werd gemaakt van elk soort fruit dat voor handen was; wijn van druiven werd geïmporteerd uit Germanië of Frankrijk en was erg duur. Odin, de koning van de goden, dronk alleen wijn en was de god van de alcohol naast zijn andere attributen, maar mede werd beschouwd als de drank van de goden die van iedereen die ervan dronk een dichter of een geleerde maakte. Alcohol was zo belangrijk voor de Noormannen dat het een noodzakelijk aspect was bij het formaliseren van verdragen, landdeals, huwelijken, en het voltrekken van het testament van de overledene bij begrafenissen. Zelfs na de kerstening van Scandinavië bleef alcohol een belangrijke culturele waarde.

De brouwers

Het brouwen en schenken van alcohol was aanvankelijk vrouwenwerk en elke meesterbrouwer zou een vrouw zijn geweest. Uiteindelijk, ergens vóór de 11e eeuw n.Chr. (wanneer hierover bewijsstukken beginnen te verschijnen) waren mannen ook brouwers. Vrouwen hielden zich echter nog steeds bezig met brouwen en vooral met het schenken van alcohol. Historicus Mark Forsyth merkt op:

Het serveren van de drank was de bepalende rol van de vrouw in de Vikingtijd. In de poëzie noemde je een vrouw geen vrouw, maar gewoon een drankserveerster. Er is een dertiende-eeuwse handleiding voor de aspirant-bard. Daarin staat dat: Een vrouw moet worden aangeduid in termen van alle soorten vrouwelijke kledij, goud en edelstenen, en bier, wijn en andere dranken die zij schenkt en serveert; evenzo in termen van recipiënten voor bier en alle dingen die passend zijn voor haar om te doen of te voorzien. (123)

Meel, ale en wijn werden alle op dezelfde wijze gemaakt. Men vulde een vat met water, zette het boven een vuur en voegde honing en gist (voor mede) toe, bracht het mengsel aan de kook en plaatste het open vat vervolgens onder een of andere vruchtdragende boom om de wilde gist op te vangen. Als men ale wilde maken, liet men de honing weg en verving men gemoute gerst, en om wijn te maken gebruikte men fruit in plaats van gerst. Het alcoholgehalte werd geregeld door de hoeveelheid toegevoegde suiker, die de vorm aannam van het sap van de bomen.

Het vat was niet luchtdicht, dus er was geen carbonisatie. Men liet het brouwsel voor onbepaalde tijd staan en zeefde het dan in keramische kruiken, die men bewaarde voor later gebruik of verkoop. Het bezinksel van gerst of honing-kruidenbeslag dat in de kuip achterbleef, werd dan gebruikt om het zwakkere (minder alcoholische) barneol, ale voor kinderen, te maken. Al deze brouwsels waren zuur omdat ze in de open lucht werden gegist, waardoor bacteriële besmetting mogelijk was, maar geen enkele lijkt zo zuur en slecht van smaak te zijn geweest als syra.

Teken in voor onze wekelijkse e-mailnieuwsbrief!

Syra werd gemaakt van afgeroomde melk en stremsel (gestremde melk uit de maag van een pasgeboren kalf). Het kalf werd gedood voordat het iets anders dan moedermelk had gegeten, de maag werd verwijderd en opgehangen om te drogen met de melk er nog in. Na het drogen werd het kalf gedurende twee weken in een vat met zout water of wei gelegd. Daarna werd het in een ander vat gedaan en vermengd met gekookte magere melk, waarna men het liet afkoelen (Fernando-Guerro-Rodriguez, 19-20).

Dit mengsel stond bekend als misa (afwisselend omschreven als een soort karnemelk of als gestremde melk), dat een populair voedingsmiddel was, en een bijproduct van het proces om misa te maken was syra, de vloeistof die van de misa werd afgeroomd nadat het was afgekoeld. De syra liet men meer dan twee jaar gisten voordat men het kon serveren. Naar verluidt was het zeer zuur en hoewel het vaak werd gedronken, schijnt het niet erg populair te zijn geweest. Men serveerde syra bijvoorbeeld niet aan een geëerde gast, omdat het werd beschouwd als de drank van de lagere klassen die zich geen mede of bier konden veroorloven.

Iedereen dronk ale en schijnbaar elke dag. Alcohol was het geschenk van de goden en net zoals de goden het met de mensen hadden gedeeld, werd van de mensen verwacht dat ze het met elkaar deelden. Het beroemdste voorbeeld hiervan is het feest dat bekend staat als de sumbl, een drinkpartij die door een hoofdman in zijn honingwijnhal werd gehouden, zoals geïllustreerd in het gedicht Beowulf (ca. 700-1000 n.Chr.), waar Hrothgar een sumbl voor zijn krijgers organiseert.

Drinken & Sociale bijeenkomsten

De mede-hal was meer dan alleen een ontmoetingsplaats; het was een symbool van prestige en macht. Elke aanstaande hoofdman die het respect van zijn volgelingen wilde, moest een mede-hal bouwen en die met de beste drank bevoorraden. De gistresten van een goed brouwsel waren zeer waardevol en werden hergebruikt om een nieuwe partij te maken. De sumbl zou de gelegenheid zijn om te pronken met zo’n goed bier of mede.

Bij een sumbl begon de vrouwe van het stamhoofd de festiviteiten met het schenken van een drankje aan haar man. Daarna diende zij de krijgers met de hoogste rang op en vervolgens de andere gasten. Forsyth schrijft:

Er was een koningin nodig omdat vrouwen een nogal belangrijk onderdeel vormden van het feestmaal in de medehal. Vrouwen – of vredesweefsters zoals de Vikingen ze noemden – waren degenen die de formele grondslag van het feest in stand hielden, die de rumoerige sfeer smeerden en zorgden voor een gezonde dosis vrouwelijke kalmte. Zij waren verantwoordelijk voor de logistiek van het feest. (122-123)

De eerste drie drankjes van de avond waren ter ere van de goden en altijd eerst Odin, ongeacht welke anderen daarna volgden. Er werd getoast op Odin, Thor en Freyr, hoewel Forsyth een andere combinatie voorstelt: Odin (in zijn rol als Al-Vader en als god van de alcohol), Njord (god van de zee) en Freyja (godin van de vruchtbaarheid), wat zeker waarschijnlijk is, gezien hoe belangrijk alcohol, zeevaart en landbouw waren voor de Norden.

Terwijl de avond vorderde en men meer dronk, werden verhalen verteld, waaronder opschepperij over grote daden. De bragarfull was een speciale beker waarop men eden zwoer en deze eden waren bindend. Forsyth merkt op: “Je kon je de volgende morgen niet verontschuldigen door te zeggen, zoals wij zouden doen, dat het gewoon de drank was die sprak. In feite was het omgekeerde het geval” (126). Omdat drank van de goden kwam, werd wat men zei terwijl men dronken was, beschouwd als waar, heilig, en volkomen serieus genomen. Wat men zwoer te doen terwijl men uit de bragarfull dronk, moest binnen een redelijke tijd worden gedaan als men eenmaal nuchter was.

De sumbl omvatte ook het geven van geschenken door het opperhoofd aan zijn krijgers en gasten, waarna iedereen in de zaal in slaap viel. De sumbl in Beowulf biedt Grendel de gelegenheid om de krijgers met gemak te vermoorden, omdat hij weet dat ze allemaal in een dronken slaap zullen zijn en geen uitdaging zullen bieden. Beowulf kan Grendel alleen verslaan door nuchter te blijven tijdens de sumbl en te veinzen dat hij slaapt.

Naast de sumbl waren er nog vele andere gelegenheden om zwaar te drinken. Huwelijken werden met alcohol gevierd, net als tegenwoordig, en bier speelde een belangrijke rol bij begrafenissen. Het begrafenisfeest stond bekend als de Erfi of, populairder, de Sjaund (wat ook de naam was van het geserveerde bier). De familie van de overledene vergaderde met de schuldeisers van de overledene en vereffende eventuele schulden. De persoonlijke bezittingen van de overledene werden dan verdeeld onder de erfgenamen.

Er kan echter discussie zijn, Er kon echter ruzie ontstaan over wie wat moest krijgen en men dacht dat het de beste oplossing was om bier bij de hand te hebben, omdat mensen dan vrolijker en meer op hun gemak zouden zijn. Toch, zoals de geleerde Martin J. Dougherty opmerkt, werkte bier niet altijd en de sjaund “was niet altijd een bijzonder vriendschappelijke zaak en vetes konden het gevolg zijn” (43). Het lijkt erop dat bier ook het ongewenste – maar voorspelbare – effect kon hebben dat het ruzies in de hand werkte.

Zakelijke contracten, landdeals en verdragen werden allemaal gesloten met een drankje – en het bewijs lijkt meerdere drankjes te ondersteunen, niet slechts een symbolisch gebaar van één kopje – en dit was om wederzijds vertrouwen en respect te tonen. Wijn werd gebruikt door koningen en edelen die het zich konden veroorloven, maar het meest populaire en respectvolle brouwsel om op een bijeenkomst aan te bieden was mede, dat zo belangrijk werd geacht dat het de basis vormde van een van de populairste verhalen over Odin en zijn avonturen.

De mede van de poëzie

De mede wordt vaak genoemd in de Noorse mythen. In Valhalla, dat een eeuwigdurende somberheid is waarover Odin de scepter zwaait, drinken de einherjar (Oud-Noorse term voor “zij die alleen vechten”, de zielen van in de strijd gedode krijgers) onophoudelijk mede terwijl ze elkaar bevechten ter voorbereiding op de grote veldslag van Ragnarok aan het eind van de wereld. De mede van Valhalla vloeit uit de uiers van de geit Heidrun die eet van de mystieke bladeren van de boom Laeraor en de fijnste mede produceert, helder en zonder residu.

Het beroemdste verhaal over mede is echter dat van de mede van de poëzie. Dit verhaal begint aan het einde van de oorlog tussen de goden die bekend staan als de Aesir van Asgard en de Vanir van Vanaheim. Om de vrede te sluiten, spuwden de goden van beide zijden in een vat en toen, om dit gebaar van goede wil niet te verliezen, namen zij het spuug en schiepen een man genaamd Kvasir. Kvasir was zo wijs dat hij elke vraag over welk onderwerp dan ook kon beantwoorden.

Kvasir verliet het rijk van de goden en trok de wereld in om de mensen te onderrichten en hun vragen te beantwoorden. Hij kwam in het huis van twee dwergen, Fjalar en Galar, die zeiden dat ze een vraag voor hem hadden, maar hem vervolgens doodden en zijn bloed in twee vaten (bekend als Son en Bodn) en een ketel genaamd Odrerir lieten lopen. Vervolgens mengden zij honing met het bloed en maakten zo een magische mede die aan iedereen die ervan dronk de gave van poëzie en geleerdheid verleende (aangezien poëzie in de Noorse cultuur werd geassocieerd met wijsheid en intellect). Toen de Aesir op zoek gingen naar Kvasir, vertelden de dwergen hen dat hij was gestikt in zijn eigen kennis omdat er niemand was om hem vragen te stellen.

De dwergen, die meer van kattenkwaad hielden dan van iets anders, nodigden later de reus Gilling uit om met hen te gaan varen. Toen ze eenmaal op het water waren, lieten ze de boot kantelen zodat hij erin viel en, omdat hij niet kon zwemmen, verdronk hij. Fjalar en Galar roeiden toen terug naar huis en vertelden Gilling’s vrouw dat hij gestorven was. Zij huilde zo hard dat Fjalar zich eraan ergerde en Galar een molensteen op haar hoofd liet vallen, waardoor zij stierf. Gilling’s zoon, Suttung, hoorde van de dood van zijn ouders en ging naar het huis van de dwergen, greep hen beiden en strandde hen op een stuk rots dat bij vloed onder water zou komen te staan. De dwergen smeekten voor hun leven en beloofden hem de magische mede als hij hen zou sparen. Suttung stemde toe, nam de mede mee naar zijn huis op de berg, en verborg het in de kamer van zijn dochter Gunnlod.

Odin hoort van de mede en gaat er naar op zoek. Hij komt op een plek waar hij negen slaven aantreft die hooi snijden met botte zeisen en biedt aan deze voor hem te slijpen met zijn wetsteen. De slaven zijn dolgelukkig en willen de steen kopen, maar Odin gooit de steen in de lucht en als de slaven met hun vlijmscherpe zeisen naar de steen rennen, snijden ze elkaar per ongeluk de keel door.

De slaven behoorden toe aan de reus Baugi, de broer van Suttung, en als Odin bij hem thuis komt en om onderdak voor de nacht vraagt, treurt Baugi om het verlies van zijn slaven, die elkaar op mysterieuze wijze allemaal hebben gedood. Odin, die reist onder de naam Bolverk (wat “slechte daad” betekent) en vermomd is, vertelt Baugi dat hij het werk van de negen slaven kan doen, maar alleen een slokje van Suttung’s mede als betaling zal accepteren. De hele zomer voert Bolverk-Odin het werk van de negen slaven uit en in de herfst vraagt hij Baugi om zijn betaling.

De twee gaan naar Suttung waar Baugi zijn zaak bepleit, maar Suttung wil zelfs geen druppel van de mede geven. Bolverk-Odin weigert zich zo gemakkelijk te laten afwijzen en, nadat hij heeft gedaan alsof hij weg wilde gaan, haalt hij de magische boor Rati tevoorschijn en zegt Baugi in Suttung’s berghuis te boren. Baugi probeert Bolverk-Odin te misleiden maar faalt en de god verandert zichzelf in een slang en glibbert door het gat naar de slaapkamer van Gunnlod. Hij verleidt haar en blijft drie nachten bij haar, terwijl hij haar zachtjes overhaalt om hem van de mede te laten proeven. Uiteindelijk stemt ze toe dat hij drie drankjes krijgt, één voor elke nacht dat ze samen zijn geweest.

Bolverk-Odin krijgt de twee vaten en de ketel, drinkt eerst de hele ketel leeg en drinkt dan de twee vaten leeg. Voordat Gunnlod iets kan doen om hem te stoppen, verandert hij zichzelf in een adelaar en vliegt snel weg in de richting van Asgard. Suttung ziet hem, realiseert zich wat er is gebeurd en verandert ook in een adelaar om de achtervolging in te zetten. Odin de adelaar vliegt voor zijn leven als hij wordt gezien door de Asgardiërs die weten dat hij erin geslaagd moet zijn de mede te stelen. Ze verzamelen snel een aantal vaten op de binnenplaats van de stad en terwijl Odin naar binnen vliegt, spuugt hij de mede in de vaten.

Suttung zit echter vlak achter hem en Odin schiet wat van de mede uit zijn achterste. Suttung vliegt weg en deze achter-drank wordt het deel van de slechte dichter. Iedereen die poëzie (of een intelligent gesprek) probeert en er niet in slaagt, heeft van deze mede gedronken. De mede in de vaten is de mede van de poëzie en Odin geeft deze aan de Aesir, die hem vervolgens delen met de grote dichters van Midgard, die hun lof zullen bezingen.

Dit verhaal wordt verteld in de Skaldskaparmal van de Prose Edda, een werk uit de 13e eeuw dat gebaseerd is op ouder Scandinavisch materiaal. Een versie van het verhaal wordt ook verteld in het Eddische Havamal (‘De uitspraak van de wijze’) en elementen ervan zijn afgebeeld op houtsnijwerk. De geleerde Rudolf Simek merkt op dat er tenminste twee en mogelijk nog een derde versie van de mythe bestaan, naast de afbeelding op stenen in Scandinavië, en stelt: “Aldus is een continuïteit in de kennis van deze mythe over een periode van 500 jaar documentair duidelijk en blijkt de populariteit ervan uit de talrijke verwijzingen in skaldische poëzie” (209).

De populariteit van mede, en de hoge achting die er voor werd gegeven, gaf aanleiding tot de mythe en de mythe populariseerde de drank vervolgens verder. Mede, bier en alcohol in het algemeen bleven zo’n vitaal aspect van de Noorse cultuur dat zelfs de latere pogingen tot verbod door Noors-christelijke koningen de mensen er niet van konden weerhouden.

Conclusie

In Noorwegen probeerden zowel koning Olaf (later St. Olaf, r. 1014-c.1029 CE) als Eric Magnusson (Eric II, r. 1280-1299 CE) het brouwen en verkopen van alcohol voor hun eigen doeleinden te controleren. Olaf verbood de verkoop van graan, maïs en mout van het westen van Noorwegen naar het noorden in een poging de noordelijke heren te onderwerpen. Een van deze heren, Asbjorn Siggurdson, ging naar het westen om het embargo te omzeilen, omdat hij bier moest brouwen voor het begrafenisfeest van zijn vader.

Hij kon voorraden kopen van de slaven van zijn oom Erling Skjalgsson, maar deze werden in beslag genomen door Olaf’s rentmeester Sel-Thorir. Later keerde Asbjorn terug naar Sel-Thorir’s landhuis terwijl Olaf daar was en doodde hem (en zo werd hij later bekend als Asbjorn Sel’s Bane of Selsbani). Men denkt dat deze gebeurtenis in 1023 n. Chr. rechtstreeks verband houdt met Olafs machtsverlies en uiteindelijke dood in 1030 n. Chr. Aangenomen wordt dat Asbjorn na zijn wraak zijn bier ging brouwen.

Eric Magnusson vaardigde in 1295 CE een oorkonde uit die het brouwen of verkopen van alcoholische dranken verbood, evenals drinkpartijen, buiten de gevestigde en erkende taveernes. Hoewel het onbekend is hoeveel mensen manieren vonden om deze wet te omzeilen, werd één geniale groep er beroemd door. De monniken van Noorwegen beweerden dat zij bier en ale moesten kunnen brouwen voor religieuze doeleinden en voor de gezondheid van hun gemeenschappen; en dus kregen zij het recht.

Bier en ale werden beide gebruikt voor doop en communie onder verschillende (onduidelijke) omstandigheden en een zekere priester stond bekend als Thorinn het vaatje voor ofwel zijn brouw- ofwel zijn drinkkunsten (Fernando-Guerro-Rodriguez, 53-54). De Noorse bevolking bleef dus ook na de triomf van het christendom over de Noorse religie genieten van alcohol op hun huwelijken, begrafenissen, zakendeals en festivals; het enige verschil was dat het nu werd gemaakt en gezegend door de christelijke geestelijkheid.