Odysseus

Odysseus’ litteken

Vele jaren later, tijdens een bezoek aan zijn grootvader, ging Odysseus met zijn ooms mee op zwijnenjacht en, hoewel hij nog een onervaren puber was, slaagde hij erin het zwijn zelf te doden, nadat hij er oog in oog mee kwam te staan. Het zwijn deed hem echter wel pijn en liet een diep herkenbaar litteken achter op zijn been, dat een belangrijke rol zal spelen in het memorabele drama van zijn latere leven.

Een vrijer van Helena

Odysseus was een van de vrijers van Helena, stiefdochter van koning Tyndareus van Sparta. Hij was echter ongetwijfeld de meest terughoudende onder hen, niet alleen omdat hij er redelijk zeker van was dat Menelaos de uitverkoren bruidegom zou zijn, maar ook omdat, hoe mooi Helen ook was, hij veel meer gegrepen was door haar nicht, Penelope, de dochter van Tyndareus’ broer, Icarius.

Met of zonder Odysseus, het aantal vrijers was te groot om tevreden te stellen, en Tyndareus vreesde terecht een uitbarsting van geweld, ongeacht zijn uiteindelijke keuze. Gelukkig bedacht Odysseus een uitstekende kleine oplossing. In ruil voor wat hulp van Tyndareus met betrekking tot de hand van Penelope, adviseerde Odysseus hem om alle vrijers een eed te laten zweren dat zij zijn uiteindelijke keuze zouden respecteren en dat zij man en vrouw zouden steunen bij een eventueel noodlot dat de twee in de toekomst te wachten zou staan.

En zo, toen Menelaos was gekozen, verlieten alle andere vrijers Sparta vredig; behalve Odysseus, die daar bleef tot Tyndareus zijn deel van de belofte vervulde en zijn broer overhaalde Penelope’s hand aan Odysseus ten huwelijk te geven.

Palamedes’ list

Na zijn huwelijk met Penelope nam Odysseus haar mee naar Ithaca, waar het paar een gelukkig leven leidde, dat nog gelukkiger werd na de geboorte van hun enige zoon, Telemachus. Maar toen de jongen nog een baby was, werd Helena ontvoerd door prins Paris van Troje. Zich beroepend op de eed die Helen’s vrijers hadden gezworen, riep Menelaos hen allen bijeen om hem te helpen in zijn zoektocht om haar terug te brengen. Ironisch genoeg – want hij was degene die de eed had afgelegd – wilde Odysseus niet aan de expeditie deelnemen, en hij had daar een goede reden voor: de ziener Halitherses had hem verteld dat als hij zou deelnemen, het heel lang zou duren voordat hij weer thuis zou zijn. Daarom besloot hij waanzin te veinzen door een ezel en een os aan een ploeg te binden en zout te zaaien op een akker. Palamedes, de man die Odysseus uit Ithaca moest ronselen, geloofde de held niet; om zijn verstand op de proef te stellen, zette hij Telemachus voor de ploeg. Odysseus veranderde onmiddellijk van koers, waardoor zijn plan aan het licht kwam. Odysseus vergaf Palamedes dit nooit en besteedde vele uren aan het plannen van zijn wraak.

Odysseus tijdens de Trojaanse oorlog

Het zou een understatement zijn om te zeggen dat de succesvolle rekrutering van Odysseus een cruciale gebeurtenis was, een die uiteindelijk misschien wel meer dan enige andere de uitkomst van de Trojaanse oorlog zou bepalen: zonder Odysseus hadden de Grieken Troje misschien wel nooit geplunderd.

Recruiting van Achilles

Zijn rekrutering begon al vruchten af te werpen voordat de Grieken Troje bereikten. Uit angst voor een voorspelling dat Achilles óf een lang en vredig leven zou leiden óf een glorieuze dood zou sterven als een machtig krijger, besloot zijn moeder Thetis hem te vermommen als vrouw en hem te verbergen aan het hof van koning Lycomedes, die heerste over het eiland Scyros. Helaas vernam Odysseus van de profeet Calchas dat de Grieken de Trojaanse oorlog alleen konden winnen als Achilles zich bij hun strijdkrachten aansloot. Toen hij hoorde waar Achilles zich bevond, beraamde hij een plan om ook Achilles’ vermomming te doorbreken. Gemaskerd als marskramer die dameskleren verkocht, legde Odysseus een speer tussen zijn goederen, en Achilles (die toen Pyrrha heette) was de enige die enige belangstelling toonde voor het glimmende voorwerp. Sommigen zijn geneigd een ander verhaal te vertellen, volgens welk Odysseus een aanval op Scyros veinsde; in dit geval vluchtten allen behalve Achilles bij het horen van de strijdhoorn.

De rol van Odysseus in de Trojaanse oorlog

Van een discussie tussen Priam en Helen in Homerus’ “Ilias” weten we dat Odysseus een kop kleiner was dan Agamemnon, maar breder in zijn borst en schouders. Fysiek niet indrukwekkend, “gij zoudt hem een lompe man en niets dan een dwaas hebben geacht”, beweert Priam. “Maar toen hij zijn grote stem uit zijn borst liet klinken en de woorden vielen als sneeuwvlokken op een winterse dag, toen kon geen sterveling zich meten met Odysseus; toen verwonderden wij ons niet over Odysseus’ uiterlijk. “Hij kent allerlei sluwe listen,” zegt Helen, deze illustere “Odysseus van vele listen.”

Het zal niemand verbazen dat Odysseus tijdens de Trojaanse oorlog vooral de rol speelde van sluw strateeg en wijs adviseur. Hij was degene die het best in staat was om het moreel van de Grieken hoog te houden, en degene die wist te voorkomen dat het grootste deel van het Griekse leger zich uit de oorlog terugtrok nadat Agamemnon’s plan om hun vastberadenheid te testen door hen verlof te geven, een enorme mislukking was geworden. Odysseus was ook de leider van de driekoppige expeditie die werd gestuurd om Achilles te kalmeren, die, woedend over wat hij had ervaren als een oneerlijke behandeling door Agamemnon, besloot het slagveld te verlaten.

Dit betekent echter niet dat Odysseus niet ook zijn waarde als strijder heeft bewezen. Samen met Diomedes heeft hij de Trojaanse spion Dolon gevangen genomen en gedood en de Thracische koning Rhesus gedood tijdens een gevaarlijke nachtelijke overval op het Trojaanse kamp. Ook nam hij de Trojaanse ziener Helenus gevangen om van hem een aantal voorwaarden te vernemen waarvan de vervulling de val van Troje zou betekenen. Tot deze voorwaarden behoorde de rekrutering van Achilles’ zoon, Neoptolemus, en de gewonde boogschutter Philoctetes (in wiens bezit zich Heracles’ boog en pijlen bevonden) – en Odysseus speelde in beide de hoofdrol.

Het Paard van Troje

De belangrijkste en meest gedenkwaardige bijdrage van Odysseus aan de succesvolle afloop van de Trojaanse oorlog was het bedenken van de list waardoor de Grieken er na een tien jaar durende oorlog eindelijk in slaagden Troje binnen te trekken. Het ging om de bouw van het Paard van Troje, een reusachtig houten beeldhouwwerk waarin de grootste helden van Griekenland zich in hun holle buik verborgen. Nadat ze het paard bij de poorten van Troje hadden achtergelaten, deden de Grieken alsof ze wegzeilden; aanvankelijk waren ze verward, maar na verloop van tijd begonnen de Trojanen te geloven dat de oorlog voorbij was en dat het paard een goddelijk geschenk was geweest; daarom brachten ze het beeld binnen hun stadspoorten. Ze vierden de hele dag vreugdevol hun overwinning en dansten rond het paard. Toen de avond viel, sprongen de Griekse krijgers echter uit het beeld en openden de poorten voor de rest van de Grieken, die er onder het mom van de avond in geslaagd waren terug te varen naar de kust. Al snel stormden de Grieken op de nietsvermoedende, dronken en vrijwel weerloze Trojanen af, waarbij ze velen van hen afslachtten en uiteindelijk een beroemde en beslissende overwinning behaalden.

Odysseus’ wreedheid

Odysseus was soms onredelijk wreed tegen zijn vijanden, en daarom werd hij, hoezeer hij ook werd aanbeden door de Grieken, verguisd door de Romeinen (die hem kenden als Odysseus en zichzelf beschouwden als Trojaanse afstammelingen). De wreedste daad van Odysseus vond zeker plaats vlak na de val van Troje: uit angst voor een soort toekomstige vergelding drong hij aan op de dood van Astyanax, de kleine jongen van Hector. Sommigen zeggen zelfs dat het Odysseus zelf was die Astyanax doodde, mogelijk door het kind van de muren van Troje te gooien.

Daarnaast vergat Odysseus nooit zijn wrok tegen Palamedes. Volgens sommige auteurs vervalste hij een brief van Priam en ontmaskerde hem als een verrader, waarna hij en Diomedes Palamedes stenigden. Anderen beweren dat de twee kameraden Palamedes voor de gek hielden door een put af te dalen in de veronderstelling dat er een schat in verborgen lag; toen Palamedes eenmaal in de put was geklommen, begonnen Odysseus en Palamedes stenen naar hem te gooien, en begroeven hem uiteindelijk op de bodem.

De Odyssee: Terugkeer naar Ithaca

Na de Trojaanse oorlog begon Odysseus aan een tien jaar durende reis om zijn thuis, Ithaca, te bereiken; zijn avonturen worden verteld – meestal in flashbacks – in het monumentale epos “Odyssee” van Homerus. Chronologisch is dit de volgorde waarin ze gebeuren.

Maron en de Ciconen

Odysseus verliet Troje met twaalf schepen – evenveel als waarmee hij tien jaar eerder was uitgevaren. Kort daarna drijft een sterke wind de schepen uit koers, en ze komen terecht op de zuidkust van Thracië, tussen de Ciconen, Trojaanse bondgenoten. In de strijd die volgt, doden Odysseus en zijn bemanning alle manschappen, behalve een priester van Apollo, Maron genaamd. Uit dankbaarheid schenkt de priester Odysseus twaalf kruiken sterke wijn. Dronken van de overwinning blijven de Grieken iets te lang in Thracië, waardoor de Ciconen net genoeg tijd krijgen om de nodige versterkingen op te roepen en uiteindelijk de overhand krijgen.

De Lotus-eters

Na enige tijd bereikt Odysseus het land van de Lotus-eters. Hij stuurt drie mannen om het gebied te verkennen, maar niet één van hen keert op tijd terug naar de schepen. Odysseus ontdekt dat dit niet komt door een wrede daad van de Lotus-eters, maar door de smaak van hun lotus, “die zo heerlijk is dat zij die ervan aten niet meer naar huis wilden en zelfs niet meer terug wilden gaan om te vertellen wat hun was overkomen, maar bij de Lotus-eters wilden blijven en lotus wilden eten zonder verder aan hun thuiskomst te denken.” Odysseus moet zijn verkenners met geweld terugslepen naar de schepen, waarna de reis naar Ithaca wordt voortgezet.

Polyphemus

Daarna bereiken de schepen van Odysseus het eiland van de Cyclopen, een ras van eenogige reusachtige herders die bekend staan om hun onbehouwen en gewelddadige manieren. Odysseus en twaalf van zijn mannen raken verstrikt in de grot van de Cycloop Polyphemus, die, nadat hij de ingang van de grot met een reusachtig rotsblok heeft geblokkeerd, hen twee aan twee begint op te eten. Het monster slaagt erin zes van Odysseus’ mannen te verslinden voordat de held een levensreddende truc bedenkt. Nadat hij zich heeft voorgesteld als Outis – d.w.z. “Niemand” – geeft hij Polyphemus wat wijn van Maron en voert hem zo dronken dat hij hem met een staak in het oog kan steken. “Niemand doodt mij door bedrog,” schreeuwt Polyphemus, “Niemand doodt mij met geweld!” Hoewel ze niet bepaald het scherpste gereedschap in de schuur zijn, kan niemand het de andere Cyclopen deze keer kwalijk nemen dat ze Polyphemus niet te hulp zijn geschoten.

De volgende ochtend ontsnappen Odysseus en zijn zes overlevende mannen uit Polyphemus’ grot door zich te verstoppen onder de buiken van zijn schapen, die de Cycloop nietsvermoedend laat grazen. Maar voordat zij het eiland verlaten, maakt Odysseus de fout zijn ware identiteit aan Polyphemus te onthullen, die vervolgens zijn vader, de zeegod Poseidon, vraagt hem te wreken; dit zal van grote invloed zijn op de reis van de held, want het zal de woede van Poseidon zijn die Odysseus de komende tien jaar weghoudt van zijn geliefde Ithaca.

Aeolus

De schepen bereiken dan het eiland van de god van de winden, Aeolus, die hen hartelijk ontvangt en hen een maand lang onderdak biedt. Aan het eind daarvan stopt Aeolus, om Odysseus op zijn reis te helpen, al zijn winden behalve de Westenwind in een leren zak en geeft de zak aan Odysseus. Gedurende de volgende negen dagen stuurt de westenwind de schepen rustig naar Ithaca. Maar op de tiende dag, vlak voordat ze de kust bereiken, valt Odysseus in slaap. Omdat hij denkt dat er goud in zit, stelen zijn mannen de leren zak en maken hem open, waardoor alle andere winden tegelijk vrijkomen. De schepen worden met geweld teruggeblazen naar het eiland Aeolus, waar Odysseus beseft dat hij vervloekt moet zijn en de god van de winden weigert hem weer te helpen.

De Laestrygoniërs

Zeven dagen later bereikt Odysseus het eiland van de Laestrygoniërs, een stam van bloeddorstige, mensenetende reuzen. De Laestrygoniërs gooien enorme rotsblokken naar hen en doorboren de drenkelingen als vissen. Ze laten elf schepen van Odysseus zinken en eten de meeste van zijn zeelieden op; het schip van Odysseus is het enige dat weet te ontsnappen en de bemanningsleden zijn de enige overlevenden van dit vreselijke avontuur.

Circe

Odysseus’ schip bereikt vervolgens Aeaea, een eiland dat wordt geregeerd door de tovenares Circe. Zij verandert enkele van Odysseus’ mannen in varkens, maar Odysseus, geholpen door Hermes die hem een magisch kruid genaamd moly geeft, weerstaat Circe’s hekserij en valt haar aan met zijn zwaard. Overweldigd door Odysseus’ moed en vastberadenheid, wordt Circe verliefd op hem en stemt ermee in om de varkens weer in mannen te veranderen. Hierna blijven ze een jaar op het eiland, waarin Odysseus Circe’s minnaar wordt.

De onderwereld

Aan het eind van het jaar raadt Circe Odysseus aan naar Hades af te dalen en daar raad te vragen aan de ziener Teiresias voordat hij zijn reis voortzet. Odysseus doet dit, en tijdens dit proces komt hij niet alleen te weten welke ontberingen hem te wachten staan, maar ontmoet hij ook veel beroemde doden (Agamemnon, Achilles, Herakles), waaronder de geest van zijn moeder, die hem vertelt dat hij snel naar huis moet terugkeren, omdat zijn vrouw Penelope omringd is door potentiële vrijers. Terug in Aeaea herhaalt Circe enkele van deze voorspellingen en waarschuwt Odysseus voor nog veel meer gevaren die hem te wachten staan.

De Sirenen

Eerst passeert Odysseus het eiland van de Sirenen die – zoals hem door Circe is verteld – allen die in hun buurt komen betoveren door het lokkende geluid van hun gezang. Odysseus beveelt zijn bemanning echter hun oren met bijenwas te vullen en bindt zichzelf vast aan de mast, zodat hij niet alleen ongedeerd kan ontsnappen, maar ook het prachtige lied van de Sirenen kan horen.

Scylla en Charybdis

Dan moet Odysseus’ schip door een nauwe zeestraat tussen de draaikolk Charybdis en het zeskoppige monster Scylla. Dat lukt, maar niet voordat Scylla erin slaagt zes van Odysseus’ mannen te verslinden.

Het vee van Helios

Daarna bereiken ze het eiland Thrinacia, waar Odysseus, zich de waarschuwingen van Circe en Teiresias herinnerend, zijn scheepsmaten waarschuwt niet van het heilige vee van de zonnegod Helios te eten. In zijn afwezigheid doen ze dat toch, en Helios eist in woede van Zeus dat hij hen straft, anders neemt hij de zon mee naar de onderwereld. Zeus geeft toe en zendt een hevige storm uit waarin alle scheepsmaten van Odysseus – behalve hij – omkomen.

Calypso

De zee voert Odysseus naar het eiland Ogygia, waar de heks Calypso verliefd op hem wordt en hem de komende zeven jaar gevangen houdt. Al die tijd droomt Odysseus van zijn geliefde Ithaca en zelfs de belofte van onsterfelijkheid kan hem niet van gedachten doen veranderen. Uiteindelijk wordt Odysseus door tussenkomst van Zeus en Hermes aan het eind van de zeven jaar vrijgelaten.

De Phaeaciërs

Hij bereikt dan Scheria, het eiland van de Phaeaciërs (het tegenwoordige eiland Corfu). Daar, tijdens een feest, vertelt Odysseus zijn ontzagwekkende verhaal. De Phaeaciërs zijn blij dat zij de eer hebben gehad zo’n eerbiedwaardige gast te mogen ontvangen en stellen Odysseus een schip en een paar zeelieden ter beschikking, die de uitgeputte held naar Ithaca loodsen. Na twintig jaar oorlog voeren en zwerven is Odysseus eindelijk weer thuis.

Terug in Ithaca

Odysseus bereikt Ithaca laat in de nacht, diep in slaap. Om hem niet in zijn slaap te storen, leggen de Phaeacische matrozen hem op de oever en vertrekken. Odysseus wordt verward wakker, maar Athena verschijnt aan hem en, nadat ze hem onthuld heeft wat er gebeurd is, vermomt ze hem als een oude bedelaar – zowel voor zijn veiligheid als om beter te kunnen leren wat er tijdens zijn afwezigheid gebeurd is.

Eumaeus

Doen zich voor als een Kretenzer die uit Troje terugkeert met nieuws over Odysseus, en de vermomde held vindt zijn weg naar de hut van een van zijn trouwste dienaren, de varkenshoeder Eumaeus. Eumaeus ontvangt hem hartelijk, terwijl hij in superlatieven spreekt over zijn vroegere meester.

Telemachus

Telemachus is intussen van Sparta naar huis gevaren, en, nadat hij een hinderlaag van de Suitors van Penelope heeft ontweken, ontscheept hij aan de kust en gaat rechtstreeks naar de hut van Eumaeus. Odysseus maakt zich aan hem bekend, en vader en zoon worden eindelijk herenigd – twintig jaar na de Trojaanse oorlog en de list van Palamedes.

Penelope en de Suitors

Ge vergezeld door Eumaeus gaat Odysseus vervolgens naar zijn eigen huis. Daar wordt hij belachelijk gemaakt door de Suitors, vooral door Antinous, een van hun twee meest vooraanstaande leiders, die hem zelfs een voetbankje toewerpt en hem aanzet tot een gevecht met Irus, een andere bedelaar die in het paleis aanwezig is. Plotseling verschijnt Penelope, die, op aandringen van Athena, aankondigt dat zij eindelijk bereid is te hertrouwen. Odysseus is blij dit te horen – omdat Penelope hem al die tijd trouw is gebleven – en praat (nog steeds vermomd) met zijn nietsvermoedende vrouw, waarbij Penelope tot tranen toe geroerd is bij het horen van (nep)nieuws over Odysseus’ bezoek aan Kreta.

Eurycleia

Eurycleia, de vroegere verpleegster van Odysseus, wordt steeds meer gewaardeerd door Penelope, die haar vraagt de voeten van de bedelaar te wassen. Terwijl ze dit doet, ziet Eurycleia een litteken op zijn been en realiseert zich de identiteit van de vreemdeling. Ze probeert het Penelope te vertellen, maar Odysseus en Athena grijpen in en het geheim blijft veilig.

De wedstrijd

Op aandringen van de bedelaar kondigt Penelope de volgende ochtend aan dat ze zal trouwen met de vrijer die in staat is de boog van haar man te spannen en vervolgens een pijl door twaalf bijlschachten te schieten. Geen van de vrijers slaagt hierin; Odysseus, nog steeds in vermomming, volbrengt de uitdaging en geeft zich daarna bloot; geholpen door zijn zoon Telemachus en Athena, doodt hij alle vrijers en hangt twaalf dienstmeisjes op die door Eurycleia als verraders zijn geïdentificeerd.

De hereniging van Odysseus en Penelope

Eurycleia brengt Penelope op de hoogte van de onverwachte uitslag van de wedstrijd en vertelt haar vol vreugde dat de vreemdeling al die tijd niemand minder dan Odysseus was! Penelope gelooft haar niet en weigert Odysseus’ identiteit te erkennen, zelfs nadat zij naar beneden is gekomen en hem badend en gekleed in koninklijke kledij heeft gezien, alles behalve een god onder de mensen. Begrijpelijkerwijs voorzichtig, vraagt Penelope aan Odysseus om haar huwelijksbed naar een andere kamer te verplaatsen. Odysseus antwoordt dat zoiets onmogelijk is, omdat hij het bed zelf heeft opgemaakt en weet dat een van de poten een nog levende olijfboom is die diep in de grond is geworteld. Penelope heeft geen verder bewijs nodig: ze loopt in de armen van haar man en beiden beginnen tranen van vreugde te huilen. Verheugd geeft Athena Eos opdracht de dageraad een paar uur uit te stellen, zodat de twee echtelieden volop kunnen genieten van een verlengde nacht van omhelzingen, tranen en verhalen, van liefde en genot.

De dood van Odysseus

Er is niet veel bekend over Odysseus’ latere jaren; of, om precies te zijn, er worden te veel tegenstrijdige verhalen verteld door verschillende schrijvers. De meer romantische stellen dat hij en Penelope nog lang en gelukkig leefden; de meer sceptische dat Odysseus, nadat hij een bewijs van haar ontrouw had gevonden, Penelope verliet of zelfs doodde en opnieuw op reis ging naar het koninkrijk Thesprotia, waar hij uiteindelijk trouwde met Callidice.

Het beroemdste verhaal over Odysseus’ dood gaat echter over Telegonus, de zoon die hij bij Circe verwekte toen hij op Aeaea was. Toen Telegonus volwassen was, ging hij naar Ithaca om zijn vader te ontmoeten. Hij landde aan de kust en doodde een paar schapen om zijn honger te stillen. Odysseus was hier niet blij mee en ging de confrontatie met hem aan. In het gevecht dat volgde, werd Odysseus dodelijk verwond door Telegonus’ speer, getipt met het gif van een pijlstaartrog. Nadat hij de identiteit van zijn slachtoffer had ontdekt, nam Telegonus zowel Penelope als Telemachus mee naar Aeaea, waar Circe hen alle drie onsterfelijk maakte. Daarna trouwden de twee zonen met elkaars moeders.

Bronnen

Hoewel hij als belangrijk personage voorkomt in een flink aantal tragedies (zoals Euripides’ “Hecuba” en “De Trojaanse Vrouwen” of Sophocles’ “Ajax” en “Philoctetes”), zijn de belangrijkste bronnen over het leven en de daden van Odysseus, niet verrassend, de twee epen van Homerus: de ‘Ilias’, die gaat over zijn deelname aan de Trojaanse oorlog, en vooral de ‘Odyssee’, die gaat over zijn reis terug naar huis. Een samenvatting van deze laatste is te vinden in de laatste hoofdstukken van het epitome van Apollodorus’ “Bibliotheek.”

Zie ook: Laertes, Anticlea, Trojaanse oorlog, Helena, Tyndareus, Priam, Achilles, Thetis, Palamedes, Penelope, Polyphemus, Poseidon, Aeolus, Circe, Hermes, Helios, Zeus, Calypso, Telemachus, Telegonus

Odysseus Q&A

Wie was Odysseus?

Odysseus was een legendarische held in de Griekse mythologie, koning van het eiland Ithaca en de hoofdrolspeler in het epos van Homerus, de “Odyssee”. Als zoon van Laertes en Anticlea stond Odysseus bij de Grieken bekend als een zeer welbespraakt spreker, een geniaal en sluw bedrieger.

Waar heerste Odysseus over?

Odysseus heerste over het eiland Ithaca.

Wie waren de ouders van Odysseus?

De ouders van Odysseus waren Laertes en Anticlea.

Wie waren de gemalinnen van Odysseus?

Odysseus’ gemalinnen waren Penelope, Circe en Calypso.

Hoeveel kinderen had Odysseus?

Odysseus had 7 kinderen: Telemachus, Poliporthes, Agrius, Latinus, Telegonus, Nausinous en Nausithous.