Portrait of Baldassare Castiglione is a c. 1514–1515 oil painting attributed to the Italian High Renaissance painter Raphael. Considered one of the great portraits of the Renaissance, it has an enduring influence. It depicts Raphael’s friend, the diplomat and humanist Baldassare Castiglione, who is considered a quintessential example of the High Renaissance gentleman.
Raphael
c. 1514–1515
Oil on canvas
82 cm × 67 cm (32 in × 26 in)
Louvre, Parijs
INV 611
Het portret is ontstaan als gevolg van Rafaëls vriendschap met Castiglione, wiens opgang in hoofse kringen die van de kunstenaar evenaarde. Ze waren hecht bevriend in 1504, toen Castiglione voor de tweede keer Urbino bezocht, terwijl Rafaël als kunstenaar steeds meer erkenning kreeg in de humanistische kring van het hertogelijke hof van de stad. In 1505 kreeg Rafaël van Guidobaldo da Montefeltro de opdracht een schilderij te schilderen voor Hendrik VII; Castiglione reisde naar Engeland om het voltooide schilderij aan de koning te presenteren. Het is mogelijk dat Castiglione later diende als “wetenschappelijk adviseur” voor Rafaëls De School van Athene, en dat de afbeelding van Zoroaster in dat fresco een portret van de hoveling kan zijn.
Het portret van Baldassare Castiglione kan een praktisch en intiem doel hebben gehad. Castiglione liet zijn gezin achter toen hij naar Rome ging, en hij schreef een gedicht waarin hij zich voorstelde dat zijn vrouw en zoon zich tijdens zijn afwezigheid met het schilderij zouden troosten.
De compositie is piramidaal. Het is een van de slechts twee schilderijen van Rafaël op doek (het werd eerder beschouwd als oorspronkelijk geschilderd op een houten paneel, en later overgebracht op doek). Op kopieën uit de 17e eeuw zijn Castiglione’s handen volledig te zien, wat suggereert dat het schilderij later aan de onderkant enkele centimeters is ingekort (later hebben onderzoekers vastgesteld dat het niet is ingekort). Castiglione zit tegen een aardkleurige achtergrond en draagt een donkere wambuis met een bies van eekhoornbont en zwart lint; op zijn hoofd staat een tulband met daarop een baret met inkepingen. De kleding wijst erop dat dit is geschilderd in de winter, waarschijnlijk die van 1514-1515, toen Castiglione in Rome was op aanstelling van Guidobaldo da Montefeltro bij Paus Leo X. De lichtste delen zijn het gezicht van de geportretteerde, bijna frontaal gezien, een golvend wit hemd voor zijn borst, en zijn gevouwen handen, die meestal aan de onderrand van het doek zijn afgesneden. Castiglione wordt gezien als kwetsbaar, met een menselijke gevoeligheid die kenmerkend is voor Rafaëls latere portretten. De zachte contouren van zijn kleding en afgeronde baard geven uitdrukking aan de subtiliteit van de persoonlijkheid van de geportretteerde. In zijn Het boek van de hoveling hield Castiglione een pleidooi voor het cultiveren van goede manieren en kleding. Hij populariseerde de term sprezzatura, wat ruwweg vertaald “nonchalant meesterschap” betekent, een ideaal van moeiteloze gratie dat past bij een man van cultuur. Het concept vond uiteindelijk zijn weg naar de Engelse literatuur, in de toneelstukken van Ben Jonson en William Shakespeare.
De elegantie van de uitvoering van het schilderij is in overeenstemming met de houding van het onderwerp. Kunsthistoricus Lawrence Gowing merkte de contra-intuïtieve behandeling van grijs fluweel (eigenlijk bont) op als strijdig met een academische modellering van de vorm, met de brede vlakken in rijke duisternis en de stof die het helderst schijnt als hij zich van het licht afwendt. Voor Gowing “heeft het schilderij de subtiliteit van barokke observatie maar de stilte en nobele contour van klassieke schilderkunst op zijn hoogtepunt.” De compositie en atmosferische kwaliteit van het portret suggereren een hommage aan de Mona Lisa, die Rafaël in Rome zou hebben gezien. Toch overstijgt het Castiglione portret vragen over invloed; kunsthistoricus James Beck schreef dat “Het portret van Baldassare Castiglione staat als een definitieve oplossing voor de alleenstaande mannelijke portretkunst binnen de Renaissance stijl….”
Ondanks verschuivingen in de kritische waardering van Rafaëls werk, heeft het schilderij consequent bewondering geoogst van andere kunstenaars. Titiaan werd sterk beïnvloed door dit portret, en heeft het wellicht voor het eerst gezien in Castiglione’s huis in Mantua. Van het Portret van een man (Tommaso Mosti?) van de Venetiaanse meester wordt algemeen aangenomen dat het compositorisch sterk schatplichtig is aan Rafaëls schilderij, en het weerspiegelt ook Castiglione’s invloedrijke advies over de ingetogen elegantie van de kledij die voor hovelingen wordt aanbevolen. In 1639 maakte Rembrandt een schets van het schilderij terwijl het in Amsterdam werd geveild, en later verwees hij naar de compositie in verschillende zelfportretten. Een kopie van het schilderij, nu in het Courtauld Institute of Art, is geschilderd door Peter Paul Rubens. Zowel Rembrandts als Rubens’ versie zijn barok, heel anders dan de sobere terughoudendheid van het oorspronkelijke schilderij. In de 19e eeuw koos Jean Auguste Dominique Ingres voor zijn Portret van Monsieur Bertin een lijst die veel leek op de lijst die Rafaëls schilderij sierde, wat misschien Ingres’ ambities aangeeft, maar ook de overeenkomsten in kleurgebruik en het buitengewone illusionisme van de schilderijen onderstreept. Rond de eeuwwisseling van de 20ste eeuw kopieerde Henri Matisse het schilderij, en Paul Cézanne riep over Rafaëls portret: “Hoe goed afgerond is het voorhoofd, met al die verschillende vlakken. Hoe evenwichtig de vlekken in de eenheid van het geheel….”
Het schilderij, dat zich nu in het Louvre bevindt, werd in 1661 door Lodewijk XIV verworven van de erfgenamen van kardinaal Mazarin.