Soma

Soma (Sanskriet), of Haoma (Avestaans), verwijst naar een rituele drank die belangrijk was in de oude Vedische en Perzische cultuur. Deze drank was samengesteld uit een plant, hoogstwaarschijnlijk hallucinogeen, die een overweldigend en versterkend gevoel van bedwelming veroorzaakte. Deze roes werd gezien als een eigenschap van de goden, van wie werd gezegd dat zij de drank ook gebruikten om hun onsterfelijkheid te behouden. Zowel Soma als Haoma zijn afgeleid van de Proto-Indo-Iraanse wortel *sav- (Sanskriet sav-) “persen”, verwijzend naar het proces waarmee de drank werd gemaakt (Hindoes verwezen ook naar de drank als amrita, of “de wijn der onsterfelijkheid”).

Soma wordt vaak genoemd in de Rigveda, die vele hymnen bevat waarin de opwekkende en bedwelmende kwaliteiten ervan worden geprezen. In het Avesta-geschrift van het Zoroastrisme is een hele Yasht (hymne) aan Haoma gewijd. In elke traditie wordt de drank geïdentificeerd met de plant, verpersoonlijkt als een godheid, en gevierd in mythen. Hoewel het gebruik van Soma in het Hindoeïsme aan belang heeft ingeboet, en de specifieke identiteit ervan verloren is gegaan, was het ooit een centraal element in de Vedische rituele praktijk. Vandaag de dag zijn geleerden niet zeker van de exacte identiteit van Soma en stellen verschillende mogelijke kandidaten voor de plant voor (zie hieronder).

Vedische Soma

Rg Veda

Soma wordt geprezen in 120 hymnen binnen de Rg Veda, waardoor het een van de meest erkende entiteiten in die tekst is. Zo bestaat bijvoorbeeld de gehele Negende Mandala van de Rigveda, ook bekend als de Soma Mandala, uit hymnen gericht aan Soma Pavamana (of “gezuiverde soma”). Soma werd beschouwd als de kostbaarste vloeistof in het universum, en was daarom een onmisbaar aspect van alle Vedische rituelen, gebruikt in offers aan alle goden, in het bijzonder Indra, de krijgersgod. Men veronderstelt dat de goden de drank gebruikten om hun onsterfelijkheid te behouden. In dit opzicht is soma vergelijkbaar met het Griekse ambrosia (verwant aan amrita) omdat het was wat de goden dronken en wat hen hielp godheden te worden. Indra en Agni (de goddelijke voorstelling van vuur) worden afgebeeld als mensen die soma in overvloedige hoeveelheden consumeren.

Soma kon ook de macht van de goden aan stervelingen schenken. Wanneer het door mensen werd geconsumeerd, vertegenwoordigde het bedwelmende effect van soma de tijdelijke vervanging van zintuiglijk genot door dat van gelukzaligheid, of ananda. Tot de effecten van deze gelukzaligheid behoorden onsterfelijkheid, poëtisch inzicht, verbeterde vruchtbaarheid, het vermogen om te genezen, het bereiken van rijkdom, en misschien wel het belangrijkste, de woestheid van Indra. Rig Veda VIII beschrijft deze kracht:

a ápāma sómam amŕtā abhūmâganma jyótir ávidāma devân c kíṃ nūnám asmân kṛṇavad árātiḥ kím u dhūrtír amṛta mártyasya Wij hebben Soma gedronken en zijn onsterfelijk geworden; wij hebben het licht bereikt, zo hebben de Goden ontdekt. Wat kan nu de boosaardigheid van een vijand doen om ons te schaden? Wat, o Onsterfelijke, het bedrog van de sterfelijke mens?

Daarom overbrugde soma de kloof tussen de mens en de goden. Soma werd bewaakt en gedistribueerd door de Gandharva’s, deels menselijke, deels dierlijke natuurgeesten die over uitstekende muzikale vaardigheden beschikken en optreden als boodschappers tussen de mensheid en de goden.

Sacrificaal gebruik

Tijdens de uitvoering van de Vedische offers werd soma bereid door een priester die stenen gebruikte om sap te persen uit de stengels van een onbestemde bergplant (waarvan wordt verondersteld dat het een psychedelische paddestoel, cannabis, peganum harmala, of ephedra is; zie hieronder). De stengels werden fijngestampt tussen deze stenen binnen de offerplaats. Dergelijk stampen creëerde wat Vedische zieners tapas noemden (letterlijk “hitte,” later verwijzend naar in het bijzonder “spirituele opwinding”). Het geproduceerde sap werd vervolgens gezuiverd door de dienstdoende priester door het te filteren door schapenwol en het op te vangen in kuipen. Het verkregen extract, een zoete bruine vloeistof, werd dan vermengd met andere ingrediënten zoals bier, melk, water, kwark, ghee, gerst en/of honing en dan aan de goden geofferd. De rest werd door de mensen uit speciale bekers geconsumeerd. Elke offerdag werd drie keer geperst.

Soma de godheid

Dankzij de veronderstelde bovennatuurlijke krachten die werden verleend aan hen die het dronken, werd soma geleidelijk aan voorgesteld als een god (of deva). In tegenstelling tot andere goden had soma echter weinig antropomorfe kenmerken. In de Vedische kunst wordt het vaak afgebeeld als een stier of vogel, en soms als een embryo, maar zelden als een volwassen mens. Soma wordt ook beschreven in termen van het effect van de drank op degenen die hem gebruikten. De god, de drank en de plant verwezen waarschijnlijk naar dezelfde entiteit; op zijn minst was het onderscheid tussen de drie ambigu. De goddelijke heerschappij van Soma werd over het plantenleven uitgeoefend. Bovendien prijzen verschillende teksten, zoals de Atharva Veda, de geneeskrachtige eigenschappen van Soma aan, en werd hij beschouwd als de koning van de geneeskrachtige kruiden. Vandaar dat hij de alternatieve titel Oshadhi-pati kreeg, of “supervisor van kruiden”. Ondanks zijn verbinding met de aarde, werd hij gezien als afkomstig uit de hemelen.

In de latere Veda’s was de god Soma geëvolueerd tot een maangodheid en werd hij vereenzelvigd met de maangod Chandra, en werd hij gesymboliseerd door een zilveren sikkel. De mythologie verklaart dat Soma getrouwd was met Rohini met wie hij een zoon schiep. Behalve Rohini had Soma nog 27 andere vrouwen die dochters waren van Daksha, de oude scheppergod. Gebaseerd op klachten van zijn dochters, vond Daksha dat Soma te veel aandacht besteedde aan Rohini. Daksha vervloekte hem om te verwelken en te sterven met melaatsheid, maar de vrouwen hadden medelijden met Soma’s lot en kwamen tussenbeide door te beweren dat de straf te zwaar was. Daksha kon de vloek niet ongedaan maken, maar herzag hem zodat Soma’s dood periodiek en tijdelijk werd, en zich steeds opnieuw afspeelde door het wassende en afnemende van de maan elke maand. Als alternatief wordt gezegd dat het afnemen van de maan wordt veroorzaakt door de consumptie van soma door de verschillende goden, waarbij de maan dient als de beker waaruit zij het drinken. Een wassende maan betekende dat Soma zichzelf opnieuw aan het scheppen was, klaar om opnieuw te worden geconsumeerd.

Zoroastrian Haoma

Haoma

Zoroastrisme nam vele aspecten over van de omringende Indo-Arische religieuze tradities toen het zich door de geschiedenis heen ontwikkelde. Haoma, de godheid en de drank, kan worden geïdentificeerd als een voorbeeld van deze syncretistische trend op basis van zijn gelijkenis met Soma. Het belang van Haoma in het Zoroastrisme wordt aangetoond in de Avesta (met name in de Hōm Yast, Yasna 9.11). De plant Haoma leverde het essentiële ingrediënt voor de rituele drank, parahaoma, en wordt, net als in het Hindoeïsme, afgebeeld als een personificatie van het goddelijke. In de Hōm yašt wordt gezegd dat de Yazata (goddelijke) Haoma aan de profeet Zoroaster is verschenen “op het moment van persen” (havani ratu) in de vorm van een mooie man. Yasna 9.1 en 9.2 sporen hem aan Haoma-planten te verzamelen en te persen. Net als de Vedische drank soma, staat de Iraanse haoma iemand tijdelijke onsterfelijkheid toe door intoxicatie. In Yasna 9.22 wordt verteld dat Haoma “snelheid en kracht schenkt aan krijgers, voortreffelijke en rechtvaardige zonen aan hen die baren, spirituele kracht en kennis aan hen die zich toeleggen op de studie van de nasks”. Haoma werd ook gezien als de goddelijke priester. In Yasna 9.26 wordt gezegd dat de oppergod Ahura Mazda hem de heilige gordel heeft omgedaan, en in Yasna 10.89 wordt gezegd dat hij Haoma heeft geïnstalleerd als de “snel offerende zaotar” (Sanskriet hotar) voor zichzelf en de Amesha Spenta. Haoma-diensten werden tot in de jaren zestig gevierd in een sterk conservatief dorp in de buurt van Yazd.

Yasna

Haoma de drank speelt nog steeds een belangrijke rol in de ceremonie van Yasna, de paramount Zoroastrian liturgie. Dit ritueel omvat het offeren van haoma voor een vuur. De ceremonie wordt voorafgegaan door de Paraga, een voorbereidende rite, waarbij een aantal rituele bewegingen leidt tot de bereiding van de haoma-drank, die bestaat uit gewijd water, granaatappels, geitenmelk en twijgen. Dit mengsel wordt in een speciale put gegoten buiten het gebouw waar het offer wordt gebracht, zodat het zijn versterkende krachten kan afgeven op de hele schepping. Zo vervult haoma het doel van de Yasna, de wereld te zuiveren door de kloof tussen de heilige en de profane wereld te overbruggen, zodat zij tot eenheid kunnen komen.

Mysterieuze Identiteit van Soma

De plant waaruit soma werd gewonnen wordt niet expliciet genoemd in de vroege Veda’s, dus is er in academische kringen veel gespeculeerd over wat de oorspronkelijke Proto-Indo-Iraanse Sauma plant eigenlijk was. In de Veda’s worden enkele aanwijzingen gegeven over de kenmerken en de locatie van de plant. De Rigveda associeert de Sushoma, Arjikiya en andere gebieden met Soma (b.v. verzen 8.7.29; 8.64.10-11). Sharyanavat was mogelijk de naam van een vijver of meer aan de oevers waarvan Soma kon worden gevonden. De plant wordt beschreven als groeiend in de bergen (giristha, vgl. Orestes), geel of tanig van kleur met lange stengels. Omdat de plant ver weg in de bergen groeide, moest Soma worden gekocht van rondtrekkende handelaren. De plant groeide vermoedelijk in het Hindukush gebergte en moest dus naar de Punjab worden geïmporteerd. De ayurvedische geleerde Susruta schreef dat de beste Soma te vinden is in de Indus en Kashmir regio (Susruta Samhita: 537-538, SS.CS. 29.28-31). Door de eeuwen heen ging de kennis van de plant geheel verloren, en Indiase rituelen weerspiegelen dit, zoals in boetedoeningsgebeden waarin men zich bij de goden verontschuldigt voor het gebruik van een vervangende plant (b.v. rabarber) vanwege het niet beschikbaar zijn van Soma. Tegen de tijd van de Brahmana’s (800 v. Chr.) werden er nog meer vervangers voor de in de Veda’s genoemde plant genoemd, waaronder soorten klimplanten, grassen en bloemen.

Sinds de achttiende eeuw hebben westerse geleerden geprobeerd om de oorspronkelijke soma-plant te identificeren. Over het algemeen werd aangenomen dat soma hallucinogeen was, gebaseerd op de hierboven geciteerde passage uit Rg Veda VIII waarin sprake is van gevoelens van onsterfelijkheid en een uitgebreid god-achtig bewustzijn. Om deze reden werden hallucinogenen, zoals de paddestoel amanita muscaria, beschouwd als mogelijke kandidaten voor Soma. Rg Veda VIII is echter het enige bewijs van hallucinogene eigenschappen in het hele boek vol lofzangen op Soma. De typische beschrijving van Soma wordt in verband gebracht met opwinding, tapas en de krijgersgod Indra, en lijkt te zijn geconsumeerd door Ariërs voordat zij ten strijde trokken. Om deze redenen zijn naast hallucinogenen ook opwekkende planten beschouwd als mogelijke kandidaten voor soma. Dit zou een mogelijke verklaring kunnen zijn voor de veelvuldige associatie van de godheid Soma met de geneeskunde.

Sinds het eind van de 17e eeuw, toen Anquetil-Duperron en anderen delen van de Avesta beschikbaar stelden voor de westerse wetenschap, hebben verschillende geleerden gezocht naar een representatief botanisch equivalent van de haoma zoals beschreven in de teksten en zoals gebruikt in de levende Zoroastrische praktijk. De meeste voorstellen concentreerden zich op linguïstisch bewijsmateriaal of vergelijkende farmacologie, of waren eenvoudigweg gericht op ritueel gebruik. Zelden werden alle drie samen in overweging genomen, waardoor de theorieën over de identiteit van de plant vaak onzeker waren. Aan het eind van de negentiende eeuw werd vastgesteld dat de zeer conservatieve Zoroastriërs van Yazd (Iran) Ephedra (geslacht Ephedra) gebruikten, dat plaatselijk bekend stond als hum of homa. Deze Zoroastriërs exporteerden Ephedra vaak naar de Indiase Zoroastriërs. De plant vereist een koel en droog klimaat, en groeit daarom niet in het hete en vochtige India, hoewel hij wel gedijt in Centraal-Azië. Later werd ontdekt dat in een aantal Iraanse talen en Perzische dialecten dezelfde of soortgelijke termen worden gebruikt om lokale variëteiten van Ephedra aan te duiden. Alles bij elkaar lijken de linguïstische en rituele bewijzen vast te stellen dat haoma een variant van Ephedra was.

• Bakels, C. C. 2003. “De inhoud van keramische vaten in het Bactria-Margiana Archeologisch Complex, Turkmenistan.” Electronic Journal of Vedic Studies 9 (1c).
• Clark, Peter. Zoroastrisme: An Introduction to an Ancient Faith. Portland, OR: Sussex Academic Press, 1998. ISBN 1898723788
• Embree, Ainslee T. (ed.). De Hindoe Traditie. New York: Vintage Books, 1966. ISBN 0394717023
• Frawley David. De Rig Veda en de geschiedenis van India. New Delhi: Aditya Prakashan, 2001. ISBN 8177420399
• Friedrichs, Kurt. “Soma.” In The Encyclopedia of Eastern Philosophy and Religion. Bewerkt door S. Schumacher en Gert Woerner. Boston, MA: Shambhala, 1994. p. 336. ISBN 087773433X
• Knipe, D.M. “Soma.” In The Perennial Dictionary of World Religions. Bewerkt door Keith Crim. San Francisco, CA: HarperSanFrancisco, 1989. pp. 698-699. ISBN 006061613X
• Knappert, Jan. Indiase Mythologie. Londen: Diamond Books, 1995. ISBN 0261666541
• McDonald, A. “A botanical perspective on the identity of soma (Nelumbo nucifera Gaertn.) based on scriptural and iconographic records.” Economic Botany 58: S147-S173, 2004.
• Nyberg, Harri. Het probleem van de Ariërs en de Soma: Het botanische bewijs in The Indo-Aryans of Ancient South Asia. Bewerkt door G. Erdosy. Ossining, NY: Walter de Gruyter, 1995. pp. 382-406.
• Parpola, Asko. Het probleem van de Ariërs en de Soma: Tekstueel-linguïstisch en archeologisch bewijs in The Indo-Aryans of Ancient South Asia. Onder redactie van G. Erdosy. Ossining, NY: Walter de Gruyter, 1995. pp. 353-381.
• “Geheimen van de Doden: Dag van de Zoeloe.” New York: Thirteen/WNET. Educational Broadcasting Corporation, 2002.
• Bhishagratna, Kungalal (trans.). Susruta Samhita. Varanasi: Chowkhama Sanksrit Series, 1981.
• Swami Rama. Leven met de Himalaya Meesters. The Himalayan Institute Press, 1978.

Alle links opgehaald 16 november 2019.

• Rowley, Mike. “When Gods Drank Urine.”