De term speelfilm kwam in gebruik om te verwijzen naar de belangrijkste film die in een bioscoop werd vertoond en naar de film die werd gepromoot of waarvoor reclame werd gemaakt. De term werd gebruikt om een onderscheid te maken tussen de langere film en de korte films (korte films genoemd) die gewoonlijk vóór de hoofdfilm werden vertoond, zoals journaals, series, tekenfilms, komedies met levende actie en documentaires. De speelduur van films nam niet plotseling toe tot het niveau van de huidige definities van speelfilmlengte; de “hoofdfilm” in een filmprogramma werd in het begin van de jaren 1910 geleidelijk uitgebreid van twee naar drie tot vier spoelen. De eerste speelfilms werden geproduceerd in de Verenigde Staten en Frankrijk, maar werden uitgebracht in afzonderlijke (korte film) scènes. Dit liet bioscoopexploitanten de keuze om ze alleen af te spelen, om een onvolledige combinatie van sommige films te bekijken, of om ze allemaal samen als een korte filmserie te vertonen.
Eerdere speelfilms waren meestal documentaire-achtige films van opmerkelijke gebeurtenissen. Enkele van de vroegste speelfilms waren films van bokswedstrijden, zoals The Corbett-Fitzsimmons Fight (1897), Reproduction of the Corbett-Jeffries Fight (1899), en The Jeffries-Sharkey Fight (1899). Sommigen beschouwen het 100 minuten durende The Corbett-Fitzsimmons Fight als de eerste documentaire speelfilm, maar het kan beter worden gekarakteriseerd als een sportprogramma omdat het de volledige ongemonteerde bokswedstrijd bevatte. In 1900 werd de documentaire film In the Army gemaakt. De film duurde meer dan een uur en ging over de trainingstechnieken van de Britse soldaat. Inauguration of the Australian Commonwealth (1901) duurde 35 minuten, “zes keer langer dan enige eerdere Australische film”, en wordt “mogelijk de eerste lange documentaire die in Australië werd gemaakt” genoemd. Het Amerikaanse bedrijf S. Lubin bracht in januari 1903 een passiespel uit met de titel Lubin’s Passion Play in 31 delen, in totaal ongeveer 60 minuten. Het Franse Pathé Frères bracht in mei 1903 een andere passiespel uit, The Life and Passion of Jesus Christ, in 32 delen van ongeveer 44 minuten.
Gezien naar lengte was de eerste dramatische speelfilm de Australische film The Story of the Kelly Gang (1906), die 60 minuten duurde. De eerste Europese speelfilm was de 90 minuten durende film L’Enfant prodigue (Frankrijk, 1907), maar dat was een ongewijzigde opname van een toneelstuk; Europa’s eerste direct voor het scherm aangepaste speelfilm, Les Misérables, kwam uit Frankrijk in 1909. De eerste Russische speelfilm was Verdediging van Sevastopol in 1911. De eerste Italiaanse speelfilms waren The Inferno (L’Inferno) (1911), Quo Vadis? (1913), De laatste dagen van Pompeii (1913), en Cabiria (1914). De eerste Engelse speelfilms waren de documentaire With Our King and Queen Through India (1912), gefilmd in Kinemacolor en Oliver Twist (1912). De eerste Amerikaanse speelfilms waren Oliver Twist (1912), From the Manger to the Cross (1912), Cleopatra (1912), en Richard III (1912). De laatstgenoemde acteur, Frederick Warde, speelde in enkele van deze verfilmingen de hoofdrol. De eerste Aziatische speelfilm was The Life Story of Tasuke Shiobara (1912) uit Japan, de eerste Indiase speelfilm was Raja Harishchandra (1913), de eerste Zuid-Amerikaanse speelfilm was O Crime dos Banhados (1913) uit Brazilië, en de eerste Afrikaanse speelfilm was Die Voortrekkers (1916) uit Zuid-Afrika. In 1913 werd ook de eerste speelfilm van China uitgebracht, Nan Fu Nan Qi van Zhang Shichuan.
Tegen 1915 werden in de Verenigde Staten jaarlijks meer dan 600 speelfilms geproduceerd. Vaak wordt ten onrechte beweerd dat The Birth of a Nation (1915) de eerste Amerikaanse speelfilm was. Het productiefste jaar van de Amerikaanse speelfilmproductie was 1921, met 682 releases; het laagste aantal releases was in 1963, met 213. Tussen 1922 en 1970 waren de VS en Japan afwisselend de koplopers wat het aantal geproduceerde speelfilms betreft. Sinds 1971 is India het land met de hoogste speelfilmproductie, met een productie van duizend films in meer dan twaalf Indiase talen per jaar.