Wereldoorlog I: 100 jaar later

Tijdens de Eerste Wereldoorlog was het niemandsland zowel een feitelijke als een metaforische ruimte. Het scheidde de frontlinies van de strijdende legers en was misschien wel de enige plek waar vijandelijke troepen elkaar zonder vijandigheid konden treffen. Het was in No Man’s Land dat het spontane kerstbestand van december 1914 plaatsvond en waar de strijdende troepen onofficieel overeenkwamen om hun gewonde kameraden veilig af te voeren, of zelfs te zonnebaden op de eerste lentedagen.

Maar het kon ook de meest angstaanjagende plaats zijn; een plaats die het grootste gevaar inhield voor de strijders. “Mannen die verdrinken in granaattrechters die al gevuld zijn met rottend vlees, gewonde mannen die geen hulp krijgen van achter het prikkeldraad en gedurende een aantal dagen sterven, hun kreten hoorbaar en vaak ondraaglijk voor degenen in de loopgraven; sappeurs die levend begraven liggen onder het oppervlak,” schreef de geleerde Fran Brearton in haar geschiedenis The Great War in Irish Poetry uit 2000: W.B. Yeats to Michael Longley. No Man’s Land, zei dichter Wilfred Owen, was “als het gezicht van de maan, chaotisch, vol krater, onbewoonbaar, afschuwelijk, de verblijfplaats van waanzin.”

In de Oxford English Dictionary, Nomanneslond, ca. 1350, komt uit het Midden-Engels, en was “een stuk grond buiten de noordelijke muur van Londen, vroeger gebruikt als executieplaats”. De uitdrukking kreeg al in 1864 een militaire connotatie, maar werd vooral tijdens de Eerste Wereldoorlog een veelgebruikte term. Het Duitse equivalent was Niemandsland, terwijl de Fransen de Engelse term le no man’s land gebruikten.

Maar het was tijdens de Grote Oorlog dat er een legende ontstond over de echte verschrikkingen die plaatsvonden in deze hel tijdens oorlogstijd. Gedeeltelijk Night of the Living Dead en gedeeltelijk War Horse, zoals alle vaak vertelde verhalen, had het verschillende varianten, maar de kern was dat litteken-gezichten en onverschrokken deserteurs zich van bijna alle kanten verenigden – Australisch, Oostenrijks, Brits, Canadees, Frans, Duits en Italiaans (maar geen uit de Verenigde Staten) – en diep onder de verlaten loopgraven en schuilholen woonden. Volgens sommige versies, scharrelden de deserteurs lijken bij elkaar voor kleding, voedsel en wapens.

Historicus Paul Fussell noemde in zijn bekroonde boek uit 1975 het verhaal de “mooiste legende van de oorlog, de meest briljante in literaire uitvinding en uitvoering en ook de rijkste in symbolische suggestie”. Fussell, een professor Engels aan de Universiteit van Pennsylvania die tijdens de Tweede Wereldoorlog als luitenant had gediend, kende de verschrikkingen van de strijd goed, die hij levendig beschreef in zijn Wartime uit 1989.

Een van de vroegst gepubliceerde versies van de “wilde deserteurs” legende verscheen in 1920 in de memoires The Squadroon van Ardern Arthur Hulme Beaman, een luitenant-kolonel in de Britse cavalerie. Geen ander verhaal van de legende – tenminste niet in druk – is zo gruwelijk als dat van Beaman. Geschreven slechts twee jaar na het einde van de oorlog, begint Beaman’s verhaal in het begin van 1918 op de moerassen van de Somme in Noord-Frankrijk. Hier werden enkele van de bloedigste veldslagen van de oorlog uitgevochten en Beaman is ervan overtuigd dat hij getuige is geweest van het verdwijnen van een twintigtal Duitse krijgsgevangenen in de grond. Hij wil een reddingsteam naar het doolhof van verlaten loopgraven sturen, maar krijgt het advies dit niet te doen omdat het gebied “bevolkt was met wilde mannen, Britse, Franse, Australische en Duitse deserteurs, die daar ondergronds leefden, als geesten tussen de vergruisende doden, en die ’s nachts naar buiten kwamen om te plunderen en te doden. In de nacht, zo vertelde een officier, hoorden ze vaak onmenselijke kreten en geweerschoten uit die afschuwelijke wildernis komen, vermengd met het grommen van aasetende honden, alsof de beestachtige bewoners onder elkaar vochten.”

In de roman Behind the Lines uit 1930 (of The Strange Case of Gunner Rawley, de titel in de VS) van Walter Frederick Morris, die in de oorlog had gediend als bataljonscommandant, verlaat de hoofdpersoon Peter Rawley, een tweede luitenant, zijn Royal Field Artillery-eenheid nadat hij zijn compagniescommandant heeft gedood. Ergens op de slagvelden van Frankrijk ontmoet Rawley Alf, een andere deserteur, die hem ondergronds leidt. “Rawley wurmde zich door het gat, met zijn voeten eerst. Hij bevond zich in een lage en smalle tunnel, bezaaid met rottend hout en half geblokkeerd door vallende aarde. . . . De hele plek was onbeschrijflijk smerig en had een muffe, aardse, knoflookachtige geur, als het hol van een wild beest. . . . Waar haal jij je rantsoenen?’ vroeg Rawley. . . . Ik zoek het bij elkaar, antwoordde… We leven soms als vergankelijke vechthanen, ik geef je mijn woord… . . Er leven hier verschillende van ons in deze oude loopgraven, meestal werkend met z’n tweeën.”

Een andere gruwelijke beschrijving van bandieten en deserteurs in oorlogstijd staat in de vijfdelige autobiografie Laughter in the Next Room uit 1948 van Sir Osbert Sitwell, een vijfde baronet en kapitein in het leger (hij was ook de jongere broer van de dichteres Dame Edith Sitwell). In zijn herinnering aan Wapenstilstandsdag 1918 schreef Sitwell: “Vier lange jaren lang … was het enige internationalisme – als het al bestond – dat van deserteurs uit alle oorlogvoerende naties, Frans, Italiaans, Duits, Oostenrijks, Australisch, Engels, Canadees. Vogelvrij, leefden deze mannen – althans, zij leefden – in grotten en spelonken onder bepaalde delen van de frontlinie. Laf maar wanhopig als de lazzaroni van het oude Koninkrijk Napels, of de bendes bedelaars en coneyers van Tudor tijden, geen recht erkennend, en geen regels dan die van hun eigen makelij, kwamen ze, naar men zei, uit hun geheime holen, na elk van de eindeloze schaakmat gevechten, om de stervenden te beroven van hun weinige bezittingen – schatten zoals laarzen of ijzeren rantsoenen – en hen dood achter te laten.” Sitwells slotopmerking is al even huiveringwekkend: Britse troepen geloofden “dat de Generale Staf geen manier kon vinden om met deze bandieten af te rekenen totdat de oorlog voorbij was, en dat ze uiteindelijk vergast moesten worden.”

Een recenter literair verslag uit 1985 komt uit No Man’s Land van Reginald Hill, auteur van zo’n 50 romans, waaronder veel politieprocedures. De roman begint met Josh Routledge, een Britse deserteur uit de Slag aan de Somme, en een Duitse soldaat-turned-pacifist, Lothar von Seeberg, die worden achtervolgd door bereden militaire politie. Uit het niets valt een bende van 40 deserteurs, voornamelijk Australische, de militaire politie aan, en neemt Josh en Lothar mee in hun schuilhol. “Het was een wild uitziende bende, in vuile haveloze kleding en met onverzorgd haar en ongeschoren gezichten. Ze waren ook zeer goed bewapend.” In een tweede geval komen deze deserteurs “uit het niets, uit het binnenste van de aarde, zo zag het eruit. . . . . Ze waren sjofel, doods sjofel. Ze zagen er ruig en wild uit, meer als een stel piraten dan wat anders. Er was een grote bruut, bijna twee meter lang leek hij.”

De legende lijkt ook wortel te hebben geschoten in moderne journalistieke verslagen. James Carroll in de International Herald Tribune merkte in 2006 op hoe deserteurs uit de Eerste Wereldoorlog die weigerden te vechten “zich hadden georganiseerd in een soort derde macht – geen strijders meer, maar louter overlevenden, thuis in de spelonken. Tientallen van hen, misschien honderden. Mensen die voor elkaar zorgden, ongeacht het uniform dat ze droegen.” Volgens Carroll’s interpretatie waren deze deserteurs als engelen, die zorgden voor degenen die in de veiligheid van de ondergrondse spelonken waren gevallen – als een gezond alternatief voor de waanzin van de oorlog.

De wilde deserteurs in niemandsland, of het nu engelen of duivels waren – of zelfs vleesetende griezels die alleen ’s nachts tevoorschijn kwamen – is het materiaal van een legende met een buitengewoon rijke symbolische waarde. Het herinnert ons vandaag, een eeuw na het begin, aan de waanzin, chaos en zinloosheid van alle gruwelen van de oorlog.

De Grote Oorlog in de Ierse Poëzie: W. B. Yeats to Michael Longley

Sorry, we moeten even controleren of u geen robot bent. Voor het beste resultaat, zorg ervoor dat uw browser cookies accepteert.

Kopen

No Man’s Land

Reginald Hill is op grote schaal gepubliceerd, zowel in Engeland als in de Verenigde Staten. Hij ontving de meest begeerde Britse prijs voor mysterieschrijvers, de Cartier Diamond Dagger Award, en de Golden Dagger voor zijn Dalziel/Pascoe-serie. Hij woont met zijn vrouw in Cumbria, Engeland.

Koop