Het is gemakkelijk te geloven dat het bestaan in de natuur bol staat van lijden en ellende. Dat zien we ook in talloze prachtig gemaakte wildlife-films, waarin het ene dier levend door het andere wordt uitgehongerd of door zijn omgeving wordt uitgedroogd.
Een nieuwe televisieserie, Hostile Planet genaamd, is zojuist van start gegaan en “herinnert het publiek eraan” dat het leven in het wild “wreed, hard en meedogenloos” is – met andere woorden “wreed”. Maar is dat ook zo?
Een onderstroom van wetenschappelijk denken onthult dat biologische strategieën’ – gedragsgereedschapskisten en fysiologische scheikundes – organismen de vriendelijkheid kunnen bieden die ze nodig hebben, wanneer ze die het meest nodig hebben.
Coping mechanismen
Het is belangrijk onderscheid te maken tussen natuurlijk voorkomende pijn die is geëvolueerd om de geest en het lichaam van dieren te dienen, en het hersenloze lijden en de ellende die dieren en mensen wordt aangedaan in industrieën, huizen en praktijken van de ‘beschaafde’ wereld.
Er is aantoonbaar een dynamiek van pijn en stress versus lijden en ellende. Hier wordt niet beweerd dat pijn en stress in de natuur ‘goed’ zijn, maar dat zij in hun juiste context dienstbaar zijn aan het welzijn en de overleving van het individu.
De natuur kent vele copingmechanismen om met positiviteit en negativiteit om te gaan. Coping-mechanismen zijn ‘biologische strategieën’ die zijn ontwikkeld om de gezondheid, het welzijn en de overleving van een individu te handhaven en te dienen – ze maken plezier mogelijk en schieten te hulp bij strijd, ontbering, ziekte en verwondingen.
Biologische strategieën werken zowel op macroniveau – bijv. driften zoals foerageren, het verwerven van bevoorrecht voedsel, voortplanting, exploratie en spel, als op microniveau – bijv. dopamine, serotonine, oxytocine, endorfine, adrenaline, en cortisol.
Zelfs of in samenwerking werken deze gedrags- en fysiologische kenmerken in het voordeel van het individu, hetzij door op het juiste moment en op de juiste plaats goede of slechte gevoelens als stimulans of ontmoediging te geven.
Fight, flight, freeze
Ruwweg: wanneer een individu wordt geconfronteerd met traumatische tegenslagen, helpen stress-versoepelaars als endorfine hem door een acute crisis heen; dopamine, serotonine en oxytocine reguleren een positieve mentale houding; en cortisol helpt bij het omgaan met een stressvolle tijd of ziekte.
Werken deze mechanismen binnen een geëvolueerd systeem van incidenteel mededogen om onnodig lijden en ellende uit te filteren bij een anders ondraaglijke psychologische en fysieke druk?
Lijden en ellende voor de prooi heeft geen zin. Denk eens aan de gevolgen van de bekende “flight, fight, freeze”-reacties.
Flight impliceert een aannemelijk optimistische instelling dat je een aanvaller kunt ontlopen; fight impliceert een aannemelijk optimistische instelling dat je een aanvaller kunt verslaan; freeze impliceert een aannemelijk optimistische instelling dat je aan de aandacht ontsnapt.
Maar waar is de ‘aannemelijk optimistische’ instelling van de gevangen en gedoemde prooi? Die is er waarschijnlijk niet.
Schok en ontzag
Echter, in de natuurlijke wereld kunnen prooien zoals hoefdieren die door grote katten worden aangevallen, van hun ingewanden worden ontdaan terwijl zij passief verzet tonen. Een zwemmer kan zijn voeten verliezen door een beet van een haai, maar beseft dat pas als hij veilig aan land is.
In beide gevallen wordt shock and awe losjes als verklaring gebruikt voor deze schijnbaar ongevoelige toestand. In het geval van overlevenden treedt de pijn in zodra het slachtoffer zich niet meer in de buurt van de dader bevindt, en in dergelijke situaties werkt pijn nu als een bondgenoot – die laat weten welke schade is aangericht en welke lichaamsdelen aandacht behoeven.
Lijden en ellende zijn niet nuttig. In het dierenrijk bestaan er vele strategieën om een individu of een groep te beschermen tegen schade door roofdieren (b.v. ontwijken, misleiden en verdedigen).
De jacht op en het doden van het roofdier-prooi gevecht is meestal snel: een roofdier dat er een maaltijd van maakt een maaltijd te bemachtigen, zal deze waarschijnlijk ofwel verliezen ofwel mogelijk verwond worden door de zich verzettende belager. Menselijkheid werkt beter dan wreedheid.
Wonden worden meestal eerder met pijn dan met ziekte beantwoord – het heeft geen zin zich onwel te voelen en belangrijke calorieën voor genezing mis te lopen door niet te eten, en het organisme heeft gewoonlijk een of meer reserve-ledematen om zich te verplaatsen. Een verstuikte voet heeft baat bij onbruikbaarheid (gedragsmatige mankheidsstrategie) – opgelegde rust, bevolen door de arts van de natuur.
Milieu-ontberingen
Denk nu aan ziekte – b.v. een darminfectie – waarvoor koorts, braken, diarree en misselijkheid enkele strategische basiskenmerken zijn. Ziek zijn bevordert malaise, malaise betekent minder activiteit – energie sparen voor herstel.
Koorts verhoogt de immuuncompetentie, en hogere temperaturen belemmeren de groei van micro-organismen. Braken, diarree en misselijkheid verdrijven onwelkome verontreinigingen uit het lichaam en ontmoedigen de consumptie van al het andere dat verantwoordelijk zou kunnen zijn voor de huidige ziekte.
Lijden en ellende zijn in niemands belang. Zoals eerder aangegeven, of het nu gaat om een stimulans om een gewonde voet rust te geven of om een snel leersysteem en afschrikking tegen toekomstige schade, en vele andere scenario’s, pijn is een geëvolueerd mechanisme om het welzijn te dienen.
Wanneer het doel van pijn is gestimuleerd, treden er snel bepaalde verlichtende mechanismen in werking die een geestdodende biochemie genereren en mogelijk ook positieve mentale toestanden wanneer ontberingen in de omgeving optreden, zoals droogte en verhongering – waardoor overleving wordt gemotiveerd.
Fysiologische, gedrags- en psychologische toestanden vormen aantoonbaar een inherent en aangeleerd ‘biologisch optimisme’ om de verdwaalde, hongerige, aangevallen, gewonde en zieke ladingen van de natuur een allesoverheersende ‘positieve mentale houding’ te geven en de ernst van de situatie te verlichten.
Lijden kost
Lijden en ellende zijn duur. Ernstige stress, pijn, lijden en ellende hebben aanzienlijke energetische kosten omdat meerdere complexe processen moeten worden ingeschakeld en gereguleerd.
Wanneer dieren of mensen ziek worden, verbruikt ons lichaam gewoonlijk zowel meer calorieën om de stressoren aan te pakken (bijv. verhoogde immuuncapaciteit, koorts) als om geen calorieën meer op te nemen (bijv. om te voorkomen dat er nog meer ziekteverwekkers worden binnengebracht), waardoor de bewaarde energie wordt omgezet in genezing.
Waarom zou de dynamiek van de natuur, met een inherente nadruk op energiebehoud, ruimte bieden aan lijden en ellende?
De natuur is voor efficiëntie, efficiëntie is voor entropie, entropie impliceert menselijkheid. Zinloze pijn en ellende lijken een inefficiënt gebruik van de hulpbronnen van de natuur. De elementen die het welzijn waarborgen zijn in de loop van ontelbare millennia geëvolueerd en zijn in het hele dierenrijk aanwezig, inderdaad vanaf de amoebe ‘omhoog’.
Waarom zouden deze vele fundamentele biologische strategieën een individu in de steek laten in zijn grootste tijd van nood?
Menselijke bemoeienis
Voordat iemand denkt dat natuurlijke stress- en pijnbestrijders een weg vrijmaken voor menselijke gewetensbezwaren om dieren te mishandelen, denk nog eens na.
Het synergisme van fysiologie, gedrag en psychologie in de natuur komt dieren overal ter wereld ten goede; in gevangenschap – onder menselijke controle – wordt de fijn uitgebalanceerde machinerie van incidenteel mededogen geleidelijk en catastrofaal veranderd of aangetast.
Tragisch genoeg worden natuurlijke, op welzijn gerichte beschermingen door menselijke controle uitgekleed, omdat de dieren die wij verzorgen maar al te vaak worden losgemaakt van de “normale gang van zaken” en worden overgelaten aan opsluiting of mishandeling in omgevingen die wij hebben gemaakt en die wij hebben laten mislukken.
Mensen zonderen dieren af van een wereld waarin stressfactoren – of die nu vermeend of reëel zijn – zorgvuldig worden beheerd tegen een achtergrond van normaliteit. Wij zien eenvoud waar in werkelijkheid complexiteit is.
Mensen zijn een vlieg in de zalf. We plaatsen of fokken dieren in een alternatieve werkelijkheid – een werkelijkheid waarin stress, pijn, ontbering en, ja, echt lijden kunnen gedijen tegen een achtergrond van abnormaliteit.
Ecologische context
Hoe je het ook noemt, de natuur heeft beslist systemen om biologisch optimisme te bevorderen en stress en pijn te verminderen wanneer dat nodig is.
Mensen hebben maar al te vaak geen oog voor hoe ecologische normen eigenlijk werken, en goed werken. Het is logisch dat onder natuurlijke omstandigheden en binnen hun juiste ecologische context de systemen van geëvolueerd incidenteel mededogen het individu – het eigenlijke doel voor welzijn – niet in de steek zouden mogen laten, of dat nu tijdens de dagelijkse stress is of in de donkerste uren.
In de natuur zijn stress en pijn randverschijnselen van een leven dat “goed gaat”. In gevangenschap worden lijden en ellende centrale onderdelen van een leven dat verkeerd gaat – de menselijkheid van de natuur bedorven door de hand van de ‘mensheid’.
Deze auteur
Clifford Warwick is bioloog en medisch wetenschapper, auteur van zo’n 150 wetenschappelijke artikelen, boeken en hoofdstukken, en onderzoeker van antropogene invloeden op wilde dieren.