Po dekadzie podbojów, eksploracji i administracyjnych zawirowań Hiszpania utworzyła w 1530 r. Wicekrólestwo Nowej Hiszpanii w celu scentralizowania kontroli nad terytoriami Azteków, Majów i innych rdzennych grup Mezoameryki, jednocześnie ograniczając rozwój potężnych lokalnych lenn wśród klasy konkwistadorów. Posunięcie to zbiegło się z wysiłkami rodzącej się monarchii hiszpańskiej, by zjednoczyć królestwa iberyjskie i przeciwstawić się potędze szlachty i władz miejskich w metropolii. Kontrola biurokratyczna ze strony Hiszpanii ewoluowała z przerwami przez cały okres panowania Habsburgów (do 1700 r.), kiedy to wicekrólestwo rozszerzyło się na cały dzisiejszy Meksyk, Karaiby, większość Ameryki Środkowej, Filipiny oraz zachodnie, południowo-zachodnie i południowo-wschodnie Stany Zjednoczone.
W teorii rozbudowana hierarchia biurokratyczna promieniowała władzę w dół od króla do Rady Indii, wicekróla, audiencji (trybunałów sądowych i administracyjnych), administratorów prowincji zwanych gubernatorami, corregidores lub alcaldes, burmistrzów i rad miejskich. W praktyce jednak łańcuch ten był często przerywany lub omijany za panowania Habsburgów, dynastii rządzącej w Hiszpanii, która rozpoczęła się wraz z Karolem V w 1518 r. i trwała do roku 1701. Kontynentalne uwikłania Habsburgów, ich oddalenie od Ameryki w epoce powolnych żaglowców oraz brak kapitału i siły przymusu zmusiły ich do przyznania sporej swobody urzędnikom kolonialnym i elitom, od których z kolei oczekiwano utrzymania kontroli społecznej i przekazywania koronie niewielkich dochodów.
W gruncie rzeczy słabe państwo kolonialne rządziło nieformalnie za pomocą mechanizmów, które wynagradzały elity Nowej Hiszpanii, pozwalając im na eksploatację rdzennej ludności i maksymalizację zysków. Trybut, płacony przez Indian w towarach i pracy poprzez instytucję encomienda, został częściowo spieniężony w srebrnej monecie i ostatecznie przeszedł spod kontroli konkwistadorów do korony poprzez urzędników średniego szczebla zwanych corregidores, którzy brali udział w zebranym trybucie i wydobywali inne zasoby z tubylczych społeczności.
Oficjalnie jednak wicekról i inni urzędnicy kolonialni byli odpowiedzialni za zapewnienie sprawiedliwego traktowania tubylców; w wielu przypadkach realizowali ten obowiązek poprzez rozwijające się prawodawstwo ochronne dla tych „podopiecznych” państwa. Prawa były łatwiejsze do zlekceważenia przez niższych urzędników, których byt zależał od wydobywania zasobów od tubylców, szczególnie na obszarach odległych od siedziby rządu w mieście Meksyk. Na przykład, Hiszpania nigdy nie sprawowała zbyt dużej kontroli w północnych regionach wicekrólestwa; nawet ustanowienie w 1776 roku specjalnej jurysdykcji administracyjnej, Provincias Internas, niewiele wniosło do skutecznej dominacji nad tym obszarem.
Biurokracja cywilna miała swój odpowiednik w Kościele katolickim, gdzie duchowe podboje dokonywane przez franciszkanów, dominikanów, augustianów i jezuitów odgrywały kluczową rolę w usprawiedliwianiu podbojów i włączaniu Indian w orbitę hiszpańską. Jako jedyni Hiszpanie, którym teoretycznie wolno było żyć w społecznościach tubylczych, misjonarze ci dokonywali dzieła nawrócenia, narzucając jednocześnie hiszpańskie praktyki w działalności gospodarczej i codziennych zwyczajach. Ten główny wysiłek akulturacji został przeprowadzony w wioskach, albo w mezoamerykańskich społecznościach, które istniały przed podbojem, albo w pueblos stworzonych przez przeniesienie bardziej rozproszonych lub demograficznie niskich populacji.
Humanistyczne wysiłki wczesnego kościoła, aby zapewnić edukację i usługi społeczne stopniowo ustąpiły miejsca mniej gorliwym, bardziej chciwym księżom, którzy wraz z corregidores spiskowali, aby wydobyć zasoby od tubylców. Niektórzy duchowni odgrywali rolę pośredników, broniąc swoich stad ze względu na wspólne interesy lub altruizm. Uczeni debatują nad naturą i zakresem konwersji, jak również stopniem mieszania się tradycji religijnych, ale pod koniec okresu kolonialnego praktyki i wierzenia tubylców zostały w znacznym stopniu przekształcone przez katolicyzm.
Nawet najbardziej dobroczynne działania kleru nie były w stanie powstrzymać gwałtownego spadku populacji Indian, który był wynikiem chorób epidemicznych przyniesionych przez najeźdźców. Wskaźniki spadku demograficznego różniły się nieco w zależności od regionu i ekologii, ale w ciągu pierwszych stu lat hiszpańskiego panowania sięgały nawet 90 procent. Ten fakt demograficzny zbiegł się w czasie z humanitarnymi wysiłkami imperialnymi, mającymi na celu powstrzymanie skrajnego wyzysku Indian. Oprócz zdelegalizowania indiańskiego niewolnictwa, korona położyła kres encomienda w połowie XVI wieku.
W obliczu nowej presji wydobywczej, indiańskie wioski wykorzystywały lub modyfikowały hiszpańskie instytucje -cofradías (bractwa) i cabildos (rady miejskie) – aby zatrzymać zasoby w swoich społecznościach. Dzięki tym instytucjom, przedkonkwistadorska szlachta (w przypadku Nahuów w środkowym Meksyku, Mixteków i innych grup w Oaxaca oraz Majów w południowym Meksyku) nadal sprawowała władzę w sferze indiańskiej, przynajmniej przez jakiś czas. Rdzenni przywódcy lub caciques służyli jako kolejny pośrednik między swoimi społecznościami a Hiszpanami, stąpając po cienkiej linii między spełnianiem hiszpańskich żądań a łagodzeniem nadużyć wobec swoich ludzi. Chociaż w Nowej Hiszpanii nie doszło do żadnych rebelii tubylców przeciwko rządom kolonialnym na dużą skalę, opozycja rozgrywała się na wielu poziomach przez trzy wieki hiszpańskiego panowania, co ilustrowały sporadyczne powstania na peryferyjnych obszarach zamieszkanych przez grupy semicentryczne, zamieszki w wioskach przeciwko nadużyciom urzędników oraz codzienne formy oporu, takie jak kradzieże i spowalnianie pracy.
Nie będąc już w stanie wycisnąć siły roboczej i daniny z encomienda, Hiszpanie zwrócili się najpierw ku rolnictwu, a od 1540 roku ku górnictwu srebra w Zacatecas i innych obszarach na północ od miasta Meksyk. Rolnictwo pozostało główną działalnością gospodarczą w całym okresie kolonialnym, chociaż srebro zdominowało eksport. Posiadłości rolnicze (haciendas) zdominowały produkcję pszenicy, bydła, owiec i cukru, podczas gdy wioski indiańskie produkowały kukurydzę na rynek, wraz z innymi uprawami, głównie na własne potrzeby. Hiszpańska klasa posiadaczy ziemskich opracowała nowe sposoby pozyskiwania przymusowej i darmowej siły roboczej od Indian, a także importowała afrykańskich niewolników. Hacjendy i wioski (choć ze znacznymi różnicami regionalnymi) współistniały w swoistej synergii, która pozwoliła Hiszpanom na skromne zyski na chronicznie słabym rynku krajowym, a indiańskim wioskom na zachowanie pewnej autonomii i ziemi.
Ścisła polityka merkantylistyczna rządziła wydobyciem srebra i handlem transatlantyckim; choć Hiszpania nigdy nie osiągnęła kontroli monopolistycznej, srebro Nowej Hiszpanii było motorem napędzającym nieudane imperialne przedsięwzięcia Habsburgów. Jednak w XVII wieku eksport srebra z Nowej Hiszpanii zmalał. Uczeni wciąż debatują nad naturą tej siedemnastowiecznej „depresji”, ale większość zgadza się, że produkcja srebra nie spadła znacząco, pozostawiając otwartym pytanie, co stało się z zatrzymanym kruszcem. Czy zasilił on handel wewnętrzny, międzykontynentalny, handel na Pacyfiku, czy też poszedł na ekskluzywną konsumpcję? Niezależnie od tego, nie przyczyniło się to do głębokich przemian w agrarnej gospodarce Nowej Hiszpanii, a triada hacendados (właścicieli hacjend), górników i kupców nadal monopolizowała bogactwo i władzę w kolonii.
Z czasem światy Hiszpanów, Indian i Afrykanów połączyły się, tworząc biologiczne i kulturowe mestizaje. Mieszanie to odbywało się jednak w ramach coraz bardziej rozwarstwionego społeczeństwa patriarchalnego, opartego na podziałach rasowych, klasowych i płciowych, w którym Hiszpanie urodzeni na Półwyspie Iberyjskim (peninsulares) lub w Nowej Hiszpanii (criollos) żyli w przestrzeni miejskiej (a więc cywilizowanej) i dominowali w polityce, działalności gospodarczej i społeczeństwie. Jednocześnie rozwijała się bogata kultura barokowa, łącząca tradycje artystyczne i muzyczne różnych grup etnicznych.
Panowanie Habsburgów w siedemnastowiecznej Nowej Hiszpanii charakteryzowało się (1) lokalną oligarchiczną kontrolą ograniczonych rynków w gospodarce agrarnej, która funkcjonowała w dużej mierze w trybie trybutarnym, opisanym przez Erica Wolfa (1959); (2) malejącymi przekazami srebra do metropolii; oraz (3) formami kontroli społecznej, na tyle elastycznymi, by utrzymać Indian, grupy mieszane i czarnych na swoim miejscu bez użycia nadmiernej siły.
Burbonowie, francuska rodzina królewska, która przejęła hiszpańską koronę w XVIII wieku, skupiła swój wzrok na bardziej lukratywnej nagrodzie. Byli zdeterminowani, by wydobyć więcej bogactwa z Nowej Hiszpanii, stymulując produkcję górniczą, tworząc bardziej efektywną biurokrację do ściągania podatków i przywłaszczając sobie część ogromnego majątku Kościoła katolickiego w postaci pieniędzy oraz wiejskich i miejskich nieruchomości. Działania te przyniosły pewien sukces w kierowaniu kapitału do metropolii, ale były ograniczone przez utrzymujące się merkantylistyczne struktury w handlu i produkcji. W rzeczywistości metropolitalna Hiszpania nigdy nie wyszła poza swoją gospodarkę agrarną i wąską bazę podatkową.
Nie doszło też do głębokiej transformacji kapitalistycznej w agrarnej gospodarce Nowej Hiszpanii, gdzie wewnętrzne stosunki produkcji nie uległy zmianie. Popyt rynkowy rósł wraz z ożywieniem demograficznym, gdy w XVIII w. liczba ludności indiańskiej podwoiła się, a nieindiańskiej – potroiła. Procesom tym towarzyszyły rosnące wartości ziemi i spadek płac realnych. Właściciele ziemscy w najbardziej dynamicznych regionach zaczęli agresywnie przywłaszczać sobie ziemie wiejskie, prowokując protesty, procesy sądowe, a nawet zamieszki chłopskie. Napięcia społeczne eskalowały w całej kolonii, zaostrzane przez epidemie i kryzysy bytowe, ponieważ Burbonowie starali się ograniczyć udział Kreoli w życiu politycznym, lokalną autonomię oraz popularne formy ekspresji kulturalnej i religijnej.
Korona odpowiedziała militaryzacją i bardziej represyjnymi reakcjami na opozycję, naruszając równowagę lub „ekonomię moralną”, często osiąganą w systemie „give-and-take” rządów Habsburgów. Nawet elity stały się wyobcowane przez postępującą królewską uzurpację dóbr, które kontrolowały, oraz przez narzucenie półwyspowych biurokratów, którzy mieli zastąpić Kreolów. Rosnące zaangażowanie i wydatki Hiszpanii w europejskie działania wojenne pod koniec XVIII wieku jeszcze bardziej nadwyrężyły legitymację Burbonów w oczach kolonii. Kreolscy patrioci sławili swoją charakterystyczną historię naturalną i mieszane dziedzictwo w pismach, które wychwalały aztecką przeszłość i Dziewicę z Guadalupe, własną świętą Meksyku.
Napoleon Bonaparte (1769-1821), który tymczasowo usunął króla Burbonów w 1808 roku, sprowokował złożony łańcuch wydarzeń w Nowej Hiszpanii. Powstanie ludowe, które rozpoczęło się w 1810 r., skierowane przeciwko peninsulares i opowiadające się za zniesieniem danin, przyciągnęło tysiące chłopów i robotników z niższej klasy. Powstanie zostało stłumione przez elity – nie tylko półwyspowe, ale i kreolskie, zszokowane perspektywą prawdziwej rewolucji społecznej. Dopiero gdy Kreole uznali, że mogą zachować władzę i własność bez prowokowania przewrotu społecznego, opowiedzieli się za niepodległym Meksykiem w 1821 roku. Ich dominacja nie zakończyła jednak kulturowego oporu wiejskich społeczności etnicznych i chłopskich wobec państwa na poziomie lokalnym.
Hiszpania miała wielkie szczęście być jednym z pionierskich imperiów europejskich, ale jej nieszczęście polegało na tym, że zdobyła to imperium przed powstaniem nowoczesnego scentralizowanego państwa. Powolna i trudna komunikacja, brak centralnej kontroli wojskowej i biurokratycznej, a także brak nowoczesnych środków przymusu i perswazji w celu ustanowienia legitymizacji i przekonań nacjonalistycznych utrudniały rządy imperialne. Rząd habsburski musiał dostosować się do tych okoliczności i często czynił to niechętnie. Korona wydawała obszerne ustawy, ale były one raczej napomnieniami, wyrażającymi to, czego korona chciałaby w idealnym przypadku, niż nakazami. Dwa wieki habsburskie były świadkami trwałości zmieniającej się niepisanej umowy między koroną a elitami kolonialnymi, w której te ostatnie miały cichą swobodę wydobywania tyle, ile mogły, przy jednoczesnym honorowaniu prawowitości kościoła i państwa oraz uznaniu, że obie te instytucje zasługiwały na udział w wytworzonej nadwyżce.
Wielkim błędem Burbonów było przedwczesne pragnienie stworzenia nowoczesnego, centralnego i dominującego państwa narodowego opartego na bliższych związkach między Hiszpanią półwyspową a jej amerykańskimi koloniami. Nieustannie wtrącali się do wcześniejszych ustaleń i wprowadzali usprawnienia technologiczne, ale nigdy nie mieli odwagi ani środków, by zmienić podstawowe stosunki społeczne czy sposoby produkcji. Ten paradoks wyalienował sektory elit, a Burbonowie stopniowo zasiali ziarna utraty legitymizacji i ruchów niepodległościowych.
Zobacz także Imperium w Amerykach, hiszpańskie; Encomienda; Rząd, kolonialny, w Ameryce Hiszpańskiej; Haciendas w Ameryce Hiszpańskiej.
BIBLIOGRAFIA
Archer, Christon. The Birth of Modern Mexico, 1780-1824. Wilmington, DE: Scholarly Resources, 2003.
Brading, D. A. The Origins of Mexican Nationalism. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 1985.
Cope, R. Douglas. The Limits of Racial Domination: Plebeian Society in Colonial Mexico City, 1660-1720. Madison: University of Wisconsin Press, 1994.
Farriss, Nancy. Maya Society Under Colonial Rule: The Collective Enterprise of Survival. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1984.
Gibson, Charles. The Aztecs Under Spanish Rule: A History of the Indians of the Valley of Mexico, 1519-1810. Stanford, CA: Stanford University Press, 1964.
Hoberman, Louisa Schell. Mexico’s Merchant Elite, 1590-1660: Silver, State, and Society. Durham, NC: Duke University Press, 1991.
Lockhart, James. The Nahuas After the Conquest: A Social and Cultural History of the Indians of Central Mexico, Sixteenth through Eighteenth Centuries. Stanford, CA: Stanford University Press, 1992.
MacLeod, Murdo J. „The Primitive Nation State, Delegations of Functions, and Results: Some Examples from Early Colonial Central America.” In Essays in the Political, Economic, and Social History of Colonial Latin America, edited by Karen Spalding. Newark: University of Delaware, 1982, 53-68.
Meyer, Michael C., William L. Sherman, and Susan M. Deeds. The Course of Mexican History, 7th ed. New York: Oxford University Press, 2003.
Stein, Stanley J., and Barbara H. Stein. Silver, Trade, and War: Spain and America in the Making of Early Modern Europe. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2000.
Van Young, Eric. The Other Rebellion: Popular Violence, Ideology, and the Mexican Struggle for Independence, 1810-1821. Stanford, CA: Stanford University Press, 2001.
Weber, David J. The Spanish Frontier in North America. New Haven, CT: Yale University Press, 1992.
Wolf, Eric. Sons of the Shaking Earth. Chicago: Chicago University Press, 1959.
Wolf, Eric.