Proteusz – w mitologii greckiej proroczy starzec morski i pasterz morskiej trzody (np. fok). Podlegał bogowi morza Posejdonowi, a jego miejscem zamieszkania była albo wyspa Faros, w pobliżu ujścia rzeki Nil, albo wyspa Karpathus, między Kretą a Rodos.
Proteusz znał wszystkie rzeczy – przeszłość, teraźniejszość i przyszłość – ale nie lubił ujawniać tego, co wiedział. Ci, którzy chcieli się z nim skonsultować, musieli najpierw zaskoczyć i związać go podczas jego nocnej drzemki. Nawet gdy został złapany, próbował uciec, przybierając najróżniejsze kształty. Jeśli jednak porywacz trzymał go mocno, bóg w końcu powracał do swej właściwej postaci, udzielał oczekiwanej odpowiedzi i zanurzał się w morzu. W wersji Homera (Odyseja, Księga IV) porywaczem był Menelaos; w wersji Wergiliusza (Georgik, Księga IV) to Arystoteles próbował przytrzymać Proteusa. Ponieważ Proteusz mógł przybierać dowolne kształty, przez niektórych uważany był za symbol pierwotnej materii, z której powstał świat. Słowo protean, którego jednym ze znaczeń jest „zmienny w kształcie lub formie”, pochodzi od Proteusza.
W opowieści znanej po raz pierwszy z twórczości poety Stesichorusa z VI w. p.n.e. Proteusz został przedstawiony jako egipski król – albo Memfis (według Herodota), albo całego Egiptu (w Helenie Eurypidesa) – który zachował prawdziwą Helenę bezpieczną w Egipcie, podczas gdy Zeus wysłał Parysa w drogę do Troi z widmową Heleną.