Był ciepły jesienny dzień, kiedy dwaj rosyjscy goście przybyli na Grosvenor Street w centrum Londynu. Nazywali się Andriej Ługowoj i Dmitrij Kowtun, a data była 16 października 2006 roku. Tego ranka przybyli z Moskwy, przewożąc coś, czego brytyjskie służby celne nie wykryły. Nie były to narkotyki ani duże sumy gotówki, ale coś tak niezwykłego, że nigdy wcześniej nie widziano tego w Wielkiej Brytanii.
Tą substancją był polon, wysoce radioaktywny izotop. Jest to prawdopodobnie najbardziej toksyczna trucizna znana człowiekowi, gdy jest połykana lub wdychana – ponad 100 miliardów razy bardziej śmiercionośna niż cyjanowodór. Pochodził on z rosyjskiego reaktora jądrowego. Zadaniem Ługowoja i Kowtuna było jej rozprowadzenie. Przybyli, aby otruć Aleksandra Litwinienkę, rosyjskiego dysydenta, pracownika MI6 i krytyka Kremla. Przybyli zabójcy nie żywili osobistej urazy do swojego celu. Zostali wysłani przez rosyjską agencję szpiegowską FSB, w ramach operacji, która prawdopodobnie została zatwierdzona przez prezydenta Rosji, Władimira Putina.
Scotland Yard nigdy nie ustalił, w jaki sposób zabójcy transportowali polon. Ilości były bardzo małe i łatwe do ukrycia. Istnieje kilka możliwości: pojemnik z trucizną podawany za pomocą zakraplacza w kształcie pipety. Albo aerozol w sprayu. Nawet zmodyfikowane wieczne pióro mogłoby załatwić sprawę. W swoim pojemniku polon był bezpieczny. Poza nim, był bardzo niebezpieczny. Połknięcie go groziło śmiercią.
Lugovoi i Kovtun, jak się okazało, nie mieli pojęcia, co mają przy sobie. Ich zachowanie w Wielkiej Brytanii było idiotyczne, graniczące z samobójstwem. Wydaje się, że nikt w Moskwie nie powiedział im, że Po-210 ma intensywnie radioaktywne właściwości. Albo że pozostawia ślad – umieszczając ich w określonych miejscach i wskazując, poprzez wyraźne oznaczenia promieniowania alfa, kto gdzie siedział. Można było zidentyfikować wszystko i wszystko, czego dotknęli ci bezwiedni zamachowcy.
Tego ranka – o 11.49 – Ługowoj zadzwonił do Litwinienki z lotniska Gatwick, aby potwierdzić ich spotkanie tego popołudnia w firmie wywiadowczej Erinys przy Grosvenor Street. Litwinienko myślał, że będzie to rutynowe spotkanie. Ługowoj zaoferował się jako partner biznesowy Litwinienki, udzielający porad zachodnim firmom chcącym inwestować w Rosji.
Mordercy pojechali pociągiem do centrum Londynu. Zameldowali się w hotelu Best Western przy Shaftesbury Avenue, w samym sercu Soho. Pierwszą zasadą szpiegostwa jest nie zwracanie na siebie uwagi. Ale od momentu wkroczenia na brytyjską ziemię Ługowoj i Kowtun przyciągali uwagę. Nie chodziło tylko o to, że byli zabójcami: wyglądali jak zabójcy, para scenicznych złoczyńców z castingu KGB.
Kiedy para zamieniła swoje swobodne ubrania na strój „biznesowy”, ich wygląd wywołał śmiech personelu hotelowego. Kovtun miał na sobie srebrzysty garnitur z metalicznego poliestru, a Lugovoi był ubrany w kratę. Do swoich błyszczących strojów dobrali kolorowe koszule i krawaty. Nosili grubą biżuterię.
Według kierownika hotelu Gorana Krgo, obaj mężczyźni przypominali stereotypowych gangsterów z Europy Wschodniej. „Kolory nie pasowały do siebie, garnitury były albo za duże, albo za małe. Po prostu nie wyglądali jak ludzie, którzy są przyzwyczajeni do noszenia garniturów. Wyglądali jak – chyba tak się mówi – jak osioł z siodłem.”
O 15.00 Litwinienko spotkał się z Ługowojem i Kowtunem na Grosvenor Street. Czekał na nich Tim Reilly, rosyjskojęzyczny szef Erinysu; uścisnął im dłonie i wprowadził do sali posiedzeń zarządu.
Spotkanie rozpoczęło się w typowo angielskim stylu, od rozmowy o słonecznej pogodzie. Następnie Lugovoi skierował rozmowę na herbatę. Zaproponował, żeby wszyscy się napili, żartując, że Anglicy cały czas mają filiżanki herbaty. Reilly odmówił i powiedział, że właśnie napił się wody z lodówki. Ługowoj był dziwnie uparty.
„Ciągle do mnie mówili – nie chcesz, nie chcesz?” wspominał Reilly.
Szkoda skażenia radioaktywnego
Reilly podał filiżanki herbaty swoim trzem gościom. Usiadł po prawej stronie Litwinienki, który stał u wezgłowia stołu, plecami zwrócony do okna wykuszowego; naprzeciwko Reilly’ego siedział Ługowoj. Kowtun siedział po lewej stronie Ługowoja. Nic nie powiedział. Po zrobieniu herbaty Reilly – na szczęście dla niedoszłych zamachowców – poszedł do toalety.
Nie wiemy, jak rozmieszczono polon. Dowody kryminalistyczne sugerują, że albo Ługowoj, albo Kowtun wsypali go do herbaty Litwinienki. Przez następne 30 minut herbata stała przed nim, nieco po jego lewej stronie – niewidzialna, przygotowana do wybuchu broń nuklearna. Ługowoj i Kowtun musieli ledwie przysłuchiwać się tej rozmowie: dla nich jedynym pytaniem było, czy Litwinienko wypije?
Litwinienko nie wypił. Można sobie tylko wyobrazić, co musiało się dziać w głowach Ługowoja i Kowtuna, gdy spotkanie się skończyło, a jego drink pozostał nietknięty.
Gdy naukowcy zajmujący się badaniami jądrowymi zbadali stół Erinysa, stwierdzili, że – jak to ujął Reilly – był on „przepełniony” skażeniem radioaktywnym. Wygląda na to, że doszło do znacznego rozlania. Reilly zastanawiał się, czy on również był zamierzonym celem. W jednym z miejsc naprzeciwko miejsca, w którym siedział Litwinienko, stwierdzono wyjątkowo wysokie odczyty promieniowania alfa, przekraczające 10 000 zliczeń na sekundę. Naukowcy określili później to miejsce jako „skażenie pierwotne”. Oznaczało to, że promieniowanie mogło pochodzić wyłącznie z rozłożonego polonu. W innych częściach baki odczyty wynosiły 2300 zliczeń na sekundę. Na jednym z krzeseł, na którym siedzieli Ługowoj lub Kowtun, zarejestrowano 7000 pomiarów na sekundę.
Rosjanie twierdzili później, że to Litwinienko ich otruł, podczas tego pierwszego spotkania w Mayfair. Wszystkie późniejsze ślady, jak twierdzili, można wyjaśnić tym pierwszym kontaktem radioaktywnym. Była to wersja, którą powtarzali rosyjskim mediom państwowym, które przekazywały ją jako prawdziwą.
Ta wersja została łatwo obalona, gdy Scotland Yard zrekonstruował podróż Litwinienki z jego domu do Green Park, używając jego karty Oyster. Podróżował on autobusem linii 43, wsiadając we Friern Barnet, a następnie wsiadając w metro do centrum Londynu ze stacji Highgate. Autobus – rejestracja pojazdu LR02 BCX – został znaleziony i przebadany na obecność zanieczyszczeń. Nie było żadnego.
Lugovoi i Kovtun, dla kontrastu, zostawili jaskrawą plamę nuklearną wszędzie, gdzie się udali, w tym w swoich pokojach hotelowych, na długo przed pierwszym spotkaniem z Litwinienką. Po wyjściu z Erinys Litwinienko zabrał ich do swojej ulubionej restauracji Itsu na Piccadilly Circus, niedaleko Ritza. Usiedli na dole. Tutaj również znaleziono polon. Goście pożegnali się z Litwinienką.
Widmowy blask na fajce shishy
Później Ługowoj twierdził, że on i Kowtun spacerowali po Soho przez półtorej godziny. Wpadli do baru Dar Marrakesh w centrum Trocadero, gdzie Lugovoi zapalił na tarasie fajkę shisa za 9 funtów. Scotland Yard odzyskał później tę fajkę. Łatwo było ją zauważyć: rączka wydzielała upiorną poświatę promieniowania alfa.
Powróciwszy do domu w Muswell Hill, Litwinienko czuł się lekko źle. Zwymiotował, ale tylko raz. Skurcz wymiotny był spowodowany promieniowaniem – po prostu przebywał w pobliżu trucizny. Litwinienko niewiele myślał o tym epizodzie. Nieświadomie przeżył swoje pierwsze spotkanie z polonem.
O 1 w nocy niedoszli zabójcy wrócili do hotelu Best Western. W pewnym momencie tego dnia lub następnego, Ługowoj miał do czynienia z polonem w zaciszu swojego pokoju 107. Wydaje się, że przenosił go tutaj z jednego pojemnika do drugiego. I pozbył się go w zlewie w łazience. Wiemy o tym, ponieważ w otworze zlewu Ługowoja odnotowano potężne odczyty promieniowania alfa, wynoszące 1500 zliczeń na sekundę. W innych miejscach w łazience i w sypialni obok były niższe odczyty. Pokój Kovtuna, 306, również był mocno skażony.
Dwaj Rosjanie mieli zarezerwowany nocleg w Best Western na dwie noce, przy czym Ługowoj zapłacił z góry. Ale następnego dnia, 17 października, nagle wymeldowali się i pojechali taksówką do hotelu Parkes w Beaufort Gardens, Knightsbridge. Ługowoj tłumaczył tę zmianę tym, że „nie podobał mu się stan pokoi”. Prawdziwym powodem, najprawdopodobniej, była chęć oddalenia się od trucizny, którą sprawnie spuścił w dół łazienkowego U-bend.
Kierownik biura Giuliana Rondini była na służbie, kiedy Rosjanie weszli do środka. Po rozmowie, Lugovoi złożył prośbę. Czy jest jakieś fajne miejsce, gdzie on i Kovtun „mogliby spotkać jakieś dziewczyny”? Rondini była przyzwyczajona do taktownego załatwiania tego rodzaju zapytań. Poleciła dom po drugiej stronie ulicy. „Był dobrze znany wśród dziewcząt. To był dom publiczny” – powiedziała. Jeśli to się nie udało, zaproponowała włoską restaurację. „To było miejsce, gdzie można było pójść i zjeść pizzę, ale także zabawić się i poderwać dziewczyny. Pizza z dodatkami, powiedziałbym.”
Około 23.30 Ługowoj zadzwonił do Litwinienki, aby powiedzieć, że brakuje mu czasu na zabawę. Powiedział, że razem z Kowtunem wynajęli rikszę i wybrali się na godzinną przejażdżkę po centrum Londynu – dwaj zabójcy po służbie bawiący się wśród jasnych świateł Soho. Ich kierowca rikszy był Polakiem. Mówił „nieźle” po rosyjsku. Wygląda na to, że ponownie zapytali o dziewczyny. Kierowca polecił im prywatny klub na Jermyn Street, popularny wśród bogatych Rosjan.
To był HeyJo, klub założony w 2005 roku przez byłego właściciela straganu z owocami i warzywami z Essex, Dave’a Westa. Znajdowały się w nim lustrzane ściany, falbaniaste różowe boksy, kelnerki przebrane za niegrzeczne pielęgniarki i fallus z brązu. Był też parkiet do tańca i restauracja w stylu rosyjskim, Abracadabra, ze srebrnymi stołami. Temat burdelu rozszerzył się na łazienki, gdzie woda tryskała z kranów w kształcie penisa.
Lugovoi i Kovtun spędzili dwie godziny w HeyJo, wychodząc o 3 nad ranem. Detektywi później znaleźli ślady promieniowania w kabinie numer dziewięć – na oparciu i poduszkach. Niski poziom promieniowania stwierdzono na ławce, stole w restauracji oraz na drzwiach w toalecie męskiej. Na fallusie nie znaleziono polonu. Podłoga była czysta. Najwyraźniej panowie z Moskwy nie tańczyli.
Nie zdobyli też punktów. Następnego dnia rano, gdy wymeldowywali się na lot powrotny do Moskwy, Rondini zapytał Ługowoja, jak im poszło. Jego odpowiedź była niezwykle szczera: „Nie mieliśmy szczęścia tej nocy” – powiedział jej.
Herbata ze srebrnego dzbanka
Rozmowy Ługowoja z szefami FSB po pierwszej nieudanej próbie otrucia Litwinienki można sobie tylko wyobrazić. Krótko mówiąc, nie udało mu się. W rezultacie, w ciągu kilku dni, Ługowoj wrócił do Wielkiej Brytanii, tym razem sam, przywożąc ze sobą kolejny pojemnik z radioaktywną trucizną. Przyleciał 25 października z Moskwy do Londynu, lotem British Airways nr 875.
Miał miejsce w klasie biznes, miejsce 6K. Przyjechał krótko po północy do Sheraton Park Lane, hotelu z widokiem na Piccadilly, z frontonem z czarnych, klasycznych filarów. Wewnątrz hotel był raczej zużyty. Ługowoj zatrzymał się w pokoju 848, na ósmym piętrze.
Ługowoj spotkał się z Litwinienką w Palm Court na parterze, popołudniowej herbaciarni urządzonej w stylu high art-deco, z chińskimi obrazami na ekranie, wazami i lampami. Litwinienko przygotował dwie karty SIM Orange, dzięki czemu on i Ługowoj mogli się bezpiecznie komunikować. Jak zawsze, Litwinienko pił herbatę ze srebrnego imbryka. Ługowoj zamówił trzy kieliszki czerwonego wina i kubańskie cygaro.
Z nieznanych powodów Ługowojowi nie udało się rozmieścić ostatniej fiolki z polonem. Jednym z możliwych wyjaśnień jest to, że w barze Palm Court znajdowały się kamery wideo, które Ługowoj by widział. A może podejrzewał, że jest obserwowany. Czy Brytyjczycy mieli go pod obserwacją? (Odpowiedź brzmiała: nie.) Możliwe, że dostał nowe rozkazy z Moskwy. Tak czy inaczej, Ługowoj postanowił przerwać operację.
Został mu problem: co zrobić z trucizną? Rozwiązanie Ługowoja było proste. W swoim pokoju hotelowym ponownie wysypał polon do zlewu w łazience, tym razem wycierając go kilkoma ręcznikami. Ręczniki zostawił dla sprzątaczki. Wygląda na to, że wyrzucił pojemnik do białego pedałowego kosza obok ubikacji.
Kiedy naukowcy zbadali później pokój hotelowy Ługowoja, natrafili na scenę rodem z atomowego horroru. Drzwi do pokoju Ługowoja były silnie skażone. Odczyt wynosił ponad 30.000 zliczeń na sekundę. Wewnątrz było jeszcze większe skażenie. Sytuacja w łazience była jeszcze gorsza. Wnętrze pojemnika na pedały zarejestrowało to, co naukowcy nazwali „pełnym odchyleniem”, czyli potworny odczyt powyżej 30 000. Promieniowanie było wszędzie: na ścianie pod zlewem, na podłodze i w wannie, plus jeszcze jeden potężny wynik z drzwi łazienki.
Dwaj naukowcy ubrani w sprzęt ochronny wpatrywali się w swoje instrumenty z niedowierzaniem. Poprosili o opuszczenie pokoju. Zespół został wycofany ze względów bezpieczeństwa.
Najbardziej radioaktywny ręcznik w historii
Dwa miesiące później detektywi znaleźli ręczniki, które wyrzucił Ługowoj. Utknęły one w zsypie na pranie w piwnicy hotelu. Metalowa rura serwisowa o wymiarach 3 na 3 stopy biegła przez całą wysokość budynku. Na jej dnie leżała góra niepranych prześcieradeł i ręczników.
Ręcznik kąpielowy Lugovoi’a został znaleziony w zielonym worku na półce. Jego ręcznik do rąk znaleziono u podstawy zsypu.
Poziom promieniowania był tak alarmujący, że ręczniki wysłano do Atomic Weapons Establishment w Aldermaston, brytyjskiego rządowego ośrodka nuklearnego. Skażenie było bezprecedensowe. Z ręcznika kąpielowego odczytano 6 000 zliczeń na sekundę, czyli 130 000 bekereli na cm2.
Najbardziej ekstremalnym obiektem był jednak biały ręcznik Ługowoja. Początkowe odczyty wykazały odchylenie w pełnej skali, przekraczające 10 000 zliczeń na sekundę. Ponowne testy w Aldermaston dały zdumiewający wynik: ponad 17 milionów bekereli na cm2.
Aby umieścić to w kontekście, równowartość 10-30 milionów bekereli wchłoniętych do krwi dorosłego mężczyzny prawdopodobnie spowodowałaby śmierć w ciągu miesiąca. The towel was the single most radioactive object recovered by Scotland Yard during its decade-long inquiry into Litvinenko’s murder. Probably the most radioactive towel in history.
• Extracted from A Very Expensive Poison by Luke Harding (Guardian Faber £12.99). Buy a copy now for £7.99, go to bookshop.theguardian.com or call 0330 333 6846. Free UK p&p over £10, online orders only. Phone orders min p&p of £1.99.
- Share on Facebook
- Share on Twitter
- Share via Email
- Share on LinkedIn
- Share on Pinterest
- Share on WhatsApp
- Share on Messenger