Het was een warme herfstdag toen de twee Russische bezoekers aankwamen in Grosvenor Street in het centrum van Londen. Hun namen waren Andrei Lugovoi en Dmitry Kovtun; de datum was 16 oktober 2006. Zij waren die ochtend uit Moskou aangekomen met iets dat de Britse douane niet had kunnen ontdekken. Geen drugs of grote sommen geld, maar iets zo buitenaards, dat het nog nooit eerder in het Verenigd Koninkrijk was gezien.
De stof was polonium, een hoog radioactieve isotoop. Het is waarschijnlijk het giftigste gif dat de mens kent als het wordt ingeslikt of ingeademd – meer dan 100 miljard keer dodelijker dan waterstofcyanide. Het was afkomstig van een Russische kernreactor. De taak van Lugovoi en Kovtun was om het in te zetten. Ze waren gekomen om Alexander Litvinenko te vergiftigen, een Russische dissident, MI6 medewerker en criticus van het Kremlin. De bezoekende moordenaars hadden geen persoonlijke wrok tegen hun doelwit. Ze waren gestuurd door de Russische spionagedienst FSB, in een operatie die waarschijnlijk was goedgekeurd door de Russische president Vladimir Poetin.
Scotland Yard heeft nooit vastgesteld hoe de moordenaars het polonium hebben vervoerd. De hoeveelheden waren erg klein en makkelijk te verbergen. Er zijn verschillende mogelijkheden: een houder met het gif, toegediend met een pipetachtige druppelaar. Of een aerosol-achtige spray. Zelfs een aangepaste vulpen zou de truc doen. In de verpakking was het polonium veilig. Er uit, was het zeer gevaarlijk. Als je het inslikte, was je dood.
Lugovoi en Kovtun, zo zou later blijken, hadden geen idee wat ze bij zich hadden. Hun gedrag in Engeland was idioot, op het randje van suïcidaal. Niemand in Moskou schijnt hen verteld te hebben dat Po-210 sterk radioactieve eigenschappen had. Of dat het een spoor achterliet – door ze op specifieke plaatsen te plaatsen en via alfastraling aan te geven wie waar zat. Het was mogelijk om alles te identificeren wat deze onwetende moordenaars aanraakten.
Die ochtend – om 11.49 uur – belde Lugovoi Litvinenko vanaf vliegveld Gatwick om hun ontmoeting die middag bij het inlichtingenbedrijf Erinys in Grosvenor Street te bevestigen. Litvinenko dacht dat dit een routineontmoeting was. Lugovoi had zichzelf aangeboden als Litvinenko’s zakenpartner, die advies gaf aan westerse bedrijven die in Rusland wilden investeren.
De moordenaars reisden per trein naar het centrum van Londen. Ze checkten in bij het Best Western hotel op Shaftesbury Avenue, in het hart van Soho. De eerste regel van spionage is niet de aandacht op jezelf te vestigen. Maar vanaf het moment dat ze op Britse bodem stapten, trokken Lugovoi en Kovtun de aandacht. Het was niet alleen dat ze huurmoordenaars waren: ze zagen eruit als huurmoordenaars, een paar schurken uit KGB-castings.
Toen het tweetal hun vrijetijdskleding verruilde voor “zakelijke” kleding, deed hun verschijning het hotelpersoneel gniffelen. Kovtun droeg een zilverkleurig metallic polyester pak en Lugovoi was gekleed in ruitjes. Ze hadden hun glanzende outfits gecombineerd met kleurrijke overhemden en stropdassen. Ze droegen dikke juwelen.
Volgens hotelmanager Goran Krgo leken de twee mannen op stereotype Oost-Europese gangsters. “De kleuren pasten niet bij elkaar, de pakken waren of te groot of te klein. Ze zagen er gewoon niet uit als mensen die gewend zijn pakken te dragen. Ze zagen eruit als – ik denk dat de uitdrukking is: als een ezel met een zadel.”
Om 15.00 uur ontmoette Litvinenko Lugovoi en Kovtun in Grosvenor Street. Ze werden opgewacht door Tim Reilly, het Russisch sprekende hoofd van Erinys; hij schudde hen de hand en leidde hen naar de directiekamer.
De bijeenkomst begon in typisch Engelse stijl, met een praatje over het zonnige weer. Daarna stuurde Lugovoi het gesprek naar thee. Hij stelde voor dat iedereen thee dronk, grapte dat de Engelsen altijd een kop thee dronken. Reilly weigerde en vertelde hen dat hij net water uit de koelbox had gedronken. Lugovoi hield echter op vreemde wijze vol.
“Ze bleven maar tegen me zeggen – wil je niets, wil je niets?” herinnerde Reilly zich.
Geweldig van radioactieve besmetting
Reilly serveerde kopjes thee aan zijn drie gasten. Hij zat rechts van Litvinenko, die aan het hoofd van de tafel zat met zijn rug naar de erker gericht; direct tegenover Reilly zat Lugovoi. Kovtun zat links van Lugovoi. Hij zei niets. Nadat hij thee had gezet, ging Reilly – toevallig voor de moordenaars – naar de WC.
We weten niet hoe het polonium is gebruikt. Het forensisch bewijs suggereert dat Lugovoi of Kovtun het in Litvinenko’s thee hebben gedaan. Gedurende de volgende 30 minuten zat de thee voor hem, een beetje links van hem – een onzichtbaar nucleair moordwapen klaar om af te gaan. Lugovoi en Kovtun moeten nauwelijks naar het gesprek hebben geluisterd: voor hen was de enige vraag, zou Litvinenko drinken?
Litvinenko dronk niet. Men kan zich alleen maar voorstellen wat er door Lugovoi’s en Kovtun’s gedachten moet zijn gegaan toen de vergadering werd afgebroken, zijn drankje onaangeroerd.
Toen nucleaire wetenschappers de Erinys tafel onderzochten, ontdekten ze dat, in Reilly’s vernietigende woorden, het “heavelde” van radioactieve besmetting. Het bleek dat er veel was gemorst. Reilly vroeg zich af of ook hij een beoogd doelwit was geweest. Een plek voor Litvinenko vertoonde uitzonderlijk hoge alfastralingswaarden van meer dan 10.000 tellingen per seconde. Wetenschappers identificeerden de plek later als een van “primaire besmetting”. Dat betekende dat de straling alleen afkomstig kon zijn van ingezet polonium. Op andere delen van het tapijt werden waarden van 2.300 counts per seconde gemeten. Een stoel – waar Lugovoi of Kovtun hadden gezeten – registreerde 7.000 tellingen per seconde.
De Russen zouden later beweren dat het Litvinenko was die hen had vergiftigd, tijdens deze, hun eerste significante ontmoeting in Mayfair. Alle latere sporen, zeiden ze, konden worden verklaard door dit eerste radioactieve contact. Het was een versie die ze zouden herhalen voor de Russische staatsmedia, die het als waar uitzonden.
Deze versie werd gemakkelijk weerlegd toen Scotland Yard Litvinenko’s reis van zijn huis naar Green Park reconstrueerde met behulp van zijn Oyster kaart. Hij had gereisd met bus 43, stapte in bij Friern Barnet, en nam vervolgens de metro naar het centrum van Londen vanaf Highgate station. De bus – met kenteken LR02 BCX – werd gevonden en getest op verontreiniging. Er was niets.
Lugovoi en Kovtun daarentegen lieten een lugubere nucleaire smet achter waar ze ook gingen, inclusief hun hotelkamers, ruim voor hun eerste ontmoeting met Litvinenko. Na het verlaten van Erinys, nam Litvinenko het paar mee naar zijn favoriete filiaal van Itsu in Piccadilly Circus, dicht bij de Ritz. Ze zaten beneden. Polonium werd hier ook gevonden. De bezoekers namen afscheid van Litvinenko.
Een spookachtige gloed op de shisha pijp
Na afloop beweerde Lugovoi dat hij en Kovtun anderhalf uur in Soho hebben rondgewandeld. Ze gingen langs bij een bar, Dar Marrakesh in het Trocadero centrum, waar Lugovoi een shisha pijp van £9 rookte op het terras. Scotland Yard heeft later de pijp teruggehaald. Het was gemakkelijk te herkennen: het handvat gaf een spookachtige alfastraling gloed af.
Terug thuis in Muswell Hill, voelde Litvinenko zich licht onwel. Hij moest overgeven, slechts een keer. Zijn braakneigingen waren het gevolg van blootstelling aan straling – alleen al door in de buurt van het gif te zijn. Litvinenko dacht weinig na over deze episode. Hij had zonder het te weten zijn eerste ontmoeting met polonium overleefd.
Om 1 uur ’s nachts keerden de zogenaamde moordenaars terug naar het Best Western hotel. Ergens die dag of de volgende behandelde Lugovoi polonium in de beslotenheid van zijn kamer, 107. Hij lijkt het hier te hebben overgebracht van de ene container naar de andere. En het weggegooid te hebben in de gootsteen van de badkamer. We weten dit omdat Lugovoi’s gootsteen enorme alfa-stralingsmetingen vertoonde van 1.500 tellingen per seconde. Er waren lagere waarden elders in de badkamer, en in de slaapkamer ernaast. Ook de kamer van Kovtun, 306, was zwaar besmet.
De twee Russen hadden voor twee nachten in het Best Western geboekt, waarbij Lugovoi vooraf had betaald. Maar de volgende dag, 17 oktober, checkten ze abrupt uit en namen een taxi naar het Parkes hotel in Beaufort Gardens, Knightsbridge. Lugovoi verklaarde de verandering door te zeggen dat hij “de staat van de kamers niet leuk vond”. De echte reden was waarschijnlijk om zich te distantiëren van het gif, dat hij efficiënt in de U-bocht van de badkamer had gekieperd.
Front office manager Giuliana Rondini was van dienst toen de Russen binnenkwamen. Na een praatje, deed Lugovoi een verzoek. Was er een leuke plek waar hij en Kovtun “misschien wat meisjes zouden ontmoeten”? Rondini was gewend tactvol om te gaan met dit soort vragen. Ze raadde een huis aan de overkant van de straat aan. “Het was bekend bij de meisjes. Het was een bordeel,” zei ze. Als dat niet lukte, stelde ze een Italiaans restaurant voor. “Het was een plek waar je pizza kon eten, maar ook plezier kon hebben en meisjes oppikken. Pizza met extra’s, zou ik zeggen.”
Omstreeks 23.30 uur belde Lugovoi Litvinenko om te zeggen dat hij leuke tijden miste. Hij zei dat hij en Kovtun een riksja hadden gehuurd en dat ze een joyride van een uur gingen maken door het centrum van Londen – twee moordenaars buiten dienst die zich vermaakten te midden van de felle lichten van Soho. Hun riksjarijder was Pools. Hij sprak “niet slecht” Russisch. Het blijkt dat ze weer naar meisjes vroegen. De chauffeur raadde een privé-ledenclub in Jermyn Street aan die populair was bij rijke Russen.
Dit was HeyJo, een club in 2005 opgericht door een voormalige fruit-en-groenten kraameigenaar uit Essex genaamd Dave West. Er waren spiegelende muren, roze kleedhokjes, serveersters verkleed als ondeugende verpleegsters en een bronzen fallus. Er was een dansvloer en een restaurant met Russisch thema, Abracadabra, met zilveren tafels. Het bordello-thema werd doorgetrokken tot in de badkamers, waar water uit penisvormige kranen spoot.
Lugovoi en Kovtun brachten twee uur door in HeyJo en vertrokken om 3 uur ’s nachts. Rechercheurs vonden later sporen van straling in hokje negen – op de rugleuning en kussens. Er waren lage niveaus op een bank, een tafel in het restaurant en op een deur in het herentoilet. Er werd geen polonium gevonden op de fallus. De vloer was schoon. Blijkbaar hebben de mannen uit Moskou niet gedanst.
Ze hebben ook niet gescoord. De volgende ochtend, toen ze uitcheckten voor hun vlucht terug naar Moskou, vroeg Rondini aan Lugovoi hoe het hen was vergaan. Zijn antwoord was ongewoon eerlijk: “We hadden die avond geen geluk,” vertelde hij haar.
Thee, uit een zilveren pot
Lugovoi’s gesprekken met zijn FSB-bazen na zijn eerste mislukte poging Litvinenko te vergiftigen kunnen alleen maar worden voorgesteld. In het kort, hij had gefaald. Het resultaat was dat, binnen enkele dagen, Lugovoi terugkeerde naar het Verenigd Koninkrijk, dit keer alleen, en een andere container met radioactief gif meebracht. Hij vloog op 25 oktober van Moskou naar Londen, met British Airways vlucht 875.
Hij zat in business class, stoel 6K. Hij arriveerde kort na middernacht in het Sheraton Park Lane, een hotel met uitzicht op Piccadilly, met een voorgevel van zwarte klassieke zuilen. Binnen was het hotel nogal versleten. Lugovoi verbleef in kamer 848, op de achtste verdieping.
Lugovoi ontmoette Litvinenko in de Palm Court op de begane grond, een theesalon die ’s middags was ingericht in hoge art-deco stijl, met Chinese schermschilderijen, vazen en lampen. Litvinenko produceerde twee Orange SIM-kaarten, zodat hij en Lugovoi een veilige manier van communiceren hadden. Zoals altijd dronk Litvinenko thee, uit een zilveren theepot. Lugovoi bestelde drie glazen rode wijn en een Cubaanse sigaar.
Om onbekende redenen is Lugovoi er niet in geslaagd het laatste flesje polonium in te zetten. Een mogelijke verklaring is dat er in de bar van Palm Court videocamera’s hingen, die Lugovoi zou hebben gezien. Of misschien vermoedde hij dat hij in de gaten werd gehouden. Hielden de Britten hem in de gaten? (Het antwoord was nee.) Het is mogelijk dat hij nieuwe orders had gekregen uit Moskou. Hoe dan ook, Lugovoi besloot de operatie af te breken.
Dit liet hem met een probleem achter: wat te doen met het gif? Lugovoi’s oplossing was simpel. In zijn hotelkamer kieperde hij het polonium weer in de gootsteen van de badkamer, deze keer dweilend met een paar handdoeken. Hij liet de handdoeken achter voor de schoonmaker. En hij bleek de container in de witte pedaalemmer naast het toilet te hebben gedumpt.
Toen wetenschappers later Lugovoi’s hotelkamer testten, liepen ze een scène uit een atomair horrorverhaal binnen. De deur van Lugovoi’s kamer was zwaar besmet. Het toonde een lezing van meer dan 30.000 tellingen per seconde. Binnen, was er nog meer besmetting. De situatie in de badkamer was nog erger. De binnenkant van de pedaalemmer registreerde wat wetenschappers “full-scale deflection” noemden, een monsterwaarde van 30.000-plus. Er was overal straling: op de muur onder de gootsteen, de vloer en het bad, plus nog een enorm resultaat van de badkamerdeur.
De twee wetenschappers die beschermende kleding droegen, staarden ongelovig naar hun instrumenten. Zij vroegen om uit de kamer te worden verwijderd. Het team werd om veiligheidsredenen teruggetrokken.
De meest radioactieve handdoek uit de geschiedenis
Ongelooflijk genoeg vonden de detectives twee maanden later de handdoeken terug die Lugovoi had weggegooid. Ze waren vast komen te zitten in een wasgoot in de kelder van het hotel. Een 3ft bij 3ft metalen service buis liep over de volledige hoogte van het gebouw. Op de bodem lag een berg van ongewassen lakens en handdoeken.
Lugovoi’s badhanddoek werd gevonden in een groene waszak op een plank. Zijn handdoek werd onderaan de stortkoker gevonden.
De stralingsniveaus waren zo alarmerend dat de handdoeken naar de Atomic Weapons Establishment in Aldermaston, de nucleaire faciliteit van de Britse regering, werden gestuurd. De besmetting was ongekend. De badhanddoek gaf een meting van 6.000 tellingen per seconde, of 130.000 becquerel per vierkante cm.
Het meest extreme object was echter Lugovoi’s witte handdoek. De eerste meting kwam binnen als een volledige afbuiging, meer dan 10.000 tellingen per seconde. De test in Aldermaston leverde een verbluffend resultaat op: meer dan 17m becquerel per vierkante cm.
Om dit in de juiste context te plaatsen: het equivalent van 10m-30m becquerel dat in het bloed van een volwassen man wordt opgenomen, zou waarschijnlijk binnen een maand dodelijk zijn. The towel was the single most radioactive object recovered by Scotland Yard during its decade-long inquiry into Litvinenko’s murder. Probably the most radioactive towel in history.
• Extracted from A Very Expensive Poison by Luke Harding (Guardian Faber £12.99). Buy a copy now for £7.99, go to bookshop.theguardian.com or call 0330 333 6846. Free UK p&p over £10, online orders only. Phone orders min p&p of £1.99.
- Share on Facebook
- Share on Twitter
- Share via Email
- Share on LinkedIn
- Share on Pinterest
- Share on WhatsApp
- Share on Messenger