Wiodący konserwatywni zwolennicy Brexitu, Boris Johnson i Michael Gove, napisali niedawno do premier Wielkiej Brytanii, Theresy May, i – niespodzianka, niespodzianka – tekst listu trafił w ręce prasy. Zawierał on zestaw żądań dotyczących sposobu przeprowadzenia wycofania się Wielkiej Brytanii z UE w języku, który został opisany przez niewymienionego z nazwiska ministra jako „orwellowski”. Co należy czytać: złowrogi. Ale co rozumiemy przez to słowo – i jak zmieniło się jego znaczenie na przestrzeni lat od śmierci George’a Orwella w 1950 roku?
Orwell miał długą i owocną karierę pisarską – w tym czy innym czasie tworzył powieści, publicystykę, wspomnienia, filozofię polityczną, krytykę literacką i komentarze kulturalne. Jednak określenie „orwellowski” najczęściej odnosi się do jego dystopijnej powieści Nineteen Eighty-Four, ukończonej na kilka lat przed śmiercią. Powieść przedstawia wizję Wielkiej Brytanii opanowanej przez totalitarny reżim, w którym państwo sprawuje absolutną władzę nad swoimi obywatelami.
Myślcie, co chcecie o Johnsonie i Gove’ie, ale nie są oni reprezentantami mrocznych sił działających w dystopijnej powieści Orwella. Minister opisujący list wydaje się rozwadniać ten przymiotnik, aby oznaczał coś w rodzaju skrytego i niedemokratycznego wpływu jednej frakcji na drugą w rządzie. Z pewnością nie jest to sytuacja z powieści Orwella, w której Partia wydaje się, przynajmniej na pierwszy rzut oka, całkowicie panować nad sytuacją – czego nie można powiedzieć o obecnym premierze.
Nineteen Eighty-Four przedstawia szereg pojęć i idei, które zadomowiły się we współczesnej wyobraźni – i które, czyniąc to, odeszły nieco od swoich pierwotnych znaczeń. Wielki Brat, wszechwidzący i wszechwiedzący emblemat totalitarnej kontroli, oraz Pokój 101, sala tortur reżimu, są na przykład pojęciami, które rozwinęły własne życie poza pierwotne idee Orwella.
Inne koncepcje, takie jak teleekran, dwójmyślenie, przestępstwa myślowe, dwuminutowa nienawiść, dziury w pamięci i nowomowa, zostały wprowadzone do powieści Orwella, aby przedstawić sposoby, w jakie technologia może zostać wykorzystana przez państwo do kontrolowania obywateli. To właśnie ten aspekt absolutnej kontroli państwa jest najczęściej przywoływany, gdy słyszymy termin orwellowski.
Newspeak, Doublespeak i myślozbrodnia
Określenie działań niektórych z naszych obecnych ministrów gabinetu jako orwellowskich może być przesadą – niemniej jednak, jest sens, w którym może to być dokładne. Anonimowy minister, który skomentował list, również zdawał się sugerować, że to język, który był używany, był w jakiś sposób orwellowski.
W Nineteen Eighty-Four jednym z projektów podejmowanych przez totalitarne państwo jest stworzenie nowego języka: Newspeak. Polega to na uproszczeniu i oczyszczeniu języka angielskiego do tego stopnia, że funkcjonuje on wyłącznie jako środek utrzymania władzy i kontroli państwa.
W tym kontekście myślozbrodnia jest kluczowym pojęciem, którego należy unikać – to nie tylko sprzeciw wobec Partii, ale nawet myślenie o sprzeciwie jest zdelegalizowane. Jak wyjaśnia jeden z bohaterów zaangażowanych w dopracowanie nowego języka:
Czy nie widzisz, że całym celem Newspeak jest zawężenie zakresu myśli? W końcu sprawimy, że przestępstwa myślowe staną się dosłownie niemożliwe, ponieważ nie będzie słów, którymi można je wyrazić.
Newspeak polega na upraszczaniu języka, sprowadzaniu go do samych kości, aby sprowadzić go do czystej funkcji. Tak więc, na przykład, Ministerstwo Prawdy i Ministerstwo Miłości stają się w nowomowie Minitrue i Miniluv. Nie sposób nie pomyśleć o wszystkich zawiłościach związanych z opuszczeniem przez Wielką Brytanię Unii Europejskiej, które zostały wciśnięte w termin Brexit.
Innym aspektem tej manipulacji językiem jest koncepcja podwójnej mowy, w której słowa są używane, aby zamaskować ich prawdziwe znaczenie, a w rzeczywistości odnoszą się do ich dokładnego przeciwieństwa. Tak więc, na przykład, Ministerstwo Obfitości zajmuje się niedoborami żywności, a Ministerstwo Miłości to miejsce, gdzie Partia stosuje przemoc i tortury, aby wydobyć zeznania. Pomyślmy o naszym własnym Ministerstwie Pracy i Emerytur, które spędza znaczną część swojego czasu, zajmując się bezrobociem i erozją praw emerytalnych. Albo terminy takie jak „usprawnianie” i „zwiększanie produktywności”, które zazwyczaj równają się zwalnianiu ludzi.
W tym duchu, wyciekły list sugeruje, że anty-Brexiteers w Partii Konserwatywnej są w potrzebie „wyjaśnienia ich umysły” – i jeden szczególnie Orwellian wykorzystania języka wyjaśnia: „Jeśli mamy przeciwdziałać tym, którzy chcą udaremnić ten koniec, istnieją sposoby na podkreślenie waszej determinacji”.
Takie użycie języka w celu stworzenia nieokreślonego zagrożenia jest właśnie tym, co mogło wywołać oddźwięk u Orwella.
Polityka i język angielski
Może jedną z ironii używania nazwisk pisarzy jako przymiotników jest to, że stają się one przypisane do tych samych rzeczy, przed którymi nas ostrzegali. Dickensian, na przykład, stał się synonimem najgorszych aspektów klasowego społeczeństwa wiktoriańskiego, podczas gdy kafkowski odnosi się do odczłowieczających skutków spotkania jednostki z nieelastyczną biurokracją państwową.
Orwell już na zawsze będzie kojarzony z totalitaryzmem i manipulacją językiem w celu utrzymania kontroli państwa. Jest to szczególnie ironiczne, biorąc pod uwagę, że w eseju z 1946 roku – Politics and the English Language – był on gorącym orędownikiem prostego mówienia w dyskursie politycznym. Jego zasady pisania zawierają rady, które pozostają bezcenne dla wszystkich pisarzy i komentatorów publicznych. Na przykład: „Nigdy nie używaj długiego słowa tam, gdzie wystarczy krótkie”, „Jeśli można wyciąć jakieś słowo, zawsze je wycinaj” oraz „Złam raczej którąkolwiek z tych zasad, niż powiedz coś jawnie barbarzyńskiego”.
Ciekawe, czy Johnson ma kopię?