Thor

Thor (Oud-Noors: Þórr) is de Noorse god van de donder, de hemel en de landbouw. Hij is de zoon van Odin, de oppergod, en Odins gemalin Jord (Aarde) en echtgenoot van de vruchtbaarheidsgodin Sif, die de moeder is van zijn zoon Modi en dochter Thrud; zijn andere zoon, Magni, is mogelijk het resultaat van een verbintenis met de reuzin Jarnsaxa. Thor was de verdediger van Asgard, het rijk van de goden, en Midgard, het mensenrijk, en wordt vooral geassocieerd met bescherming door middel van grote wapenfeiten bij het doden van reuzen.

In de meeste verhalen waarin Thor voorkomt, komt hij in conflict met een reus of met zijn nemesis de Midgard Serpent (Jörmungandr, het “reusachtige monster”), een monsterlijke slang die zich over de hele wereld kronkelt en kronkelt. Zoals bijna alle Noorse goden, is Thor gedoemd te sterven in Ragnarök, het einde van de wereld en de schemering van de goden, maar valt pas na het doden van de grote slang met zijn krachtige hamer Mjollnir, sterven aan het gif ervan; zijn zonen Magni en Modi overleven Ragnarök samen met een klein aantal andere goden en erven zijn hamer die ze gebruiken om de orde te herstellen.

Hij ontwikkelde zich uit de vroegere Germaanse god Donar en werd de populairste godheid van het Noorse pantheon. Thor is ook nu nog een populaire god en de moderne Engelse en Duitse woorden voor de vijfde dag van de week – donderdag en Donnerstag – verwijzen beide naar Thor/Donar (“Thor’s Day”/”Donar’s Day”). Hij zou over de hemel hebben geheerst vanuit zijn land Þrúðvangr (“Krachtveld” of “Vlakte van Kracht”) waar hij zijn grote hal Bilskírnir bouwde, een paleis van 540 kamers.

Thor’s populariteit bereikte zijn hoogtepunt tijdens de Vikingtijd (ca. 790-1100 CE). In die tijd werd hij beschouwd als de grootste rivaal van Christus toen, ruwweg vanaf de 10e eeuw CE, het Christendom in Scandinavië werd geïntroduceerd. Er zijn meer amuletten en amuletten met de hamer van Thor uit de periode dat het christendom en de Noorse godsdienst met elkaar in conflict waren dan uit welke andere periode dan ook. Het christendom kreeg uiteindelijk de overhand en de cultus van Thor werd tegen de 12e eeuw geleidelijk vervangen door de nieuwe religie.

Functies

Thor fungeerde in de eerste plaats als beschermgod, hoewel verhalen over hem ook natuurverschijnselen verklaarden en hem zo in verband brachten met het etiologische type mythe (een mythe die verklaart hoe een bepaald aspect van het leven tot stand kwam). Hij zou uit zijn grote hal tevoorschijn komen in zijn wagen, getrokken door twee mannelijke geiten – Tanngnjóstr (Tandensnijder) en Tanngrísnir (Knarsentand) – die door de god gedood en opgegeten konden worden en dan de volgende dag weer tot leven konden worden gewekt, zolang hun beenderen maar ongebroken bleven. Het gebrul van de donder was het gerommel van de wielen van Thor’s wagen over het hemelgewelf en in een ander verhaal wordt hem de schepping van de getijden toegeschreven.

Voor het grootste deel echter werd hij aangeroepen voor bescherming en het oplossen van problemen. De geleerde Preben Meulengracht Sørensen merkt op dat Thor “heer en meester was over donder en bliksem, storm en regen, mooi weer en oogsten, en de heidenen brachten offers aan hem als ze bedreigd werden door honger of ziekte” (Sawyer, 203). Hij had drie magische voorwerpen die hem hielpen Asgard en Midgard te verdedigen: zijn hamer Mjollnir, zijn gordel van kracht Megingjörð (die zijn kracht verdubbelde als hij hem droeg), en zijn grote ijzeren handschoenen die hij nodig had om zijn hamer te hanteren.

Teken in voor onze wekelijkse e-mailnieuwsbrief!

Thor werd aangeroepen voor het bezegelen van zakelijke contracten en het inzegenen van huwelijken, voor overvloed in de landbouw, voor bescherming tijdens reizen (vooral op zee) en voor overwinning in de strijd, maar hij lijkt te zijn aangeroepen wanneer de nood aan de man kwam. Sørensen merkt op:

De relatie met de heidense goden was een soort vriendschap, een contract waarbij de mens offers bracht aan de goden en in ruil daarvoor recht had op hun steun…Het IJslandse Landnamabok (Het Boek der Nederzettingen) verhaalt dat Helgi inn Magri, die zich rond 900 op IJsland vestigde, in Christus geloofde maar Thor aanriep wanneer hij op zee in nood verkeerde. Hij vroeg Thor ook om hem te laten zien waar hij zijn nieuwe boerderij moest bouwen, maar hij vernoemde die naar Christus. (Sawyer, 223)

De introductie van het Christendom in Scandinavië deed aanvankelijk niets af aan het belang van Thor in het leven van de mensen. De god bleef gedurende het grootste deel van de Vikingtijd aangeroepen worden, zoals niet alleen blijkt uit de hierboven genoemde amuletten en amuletten, maar ook uit gravures, afbeeldingen, standbeelden en de verhalen die over hem verteld bleven worden.

Attributen & Karakter

In al deze verhalen zijn Thor’s attributen zijn eerder genoemde drie magische voorwerpen – de hamer Mjollnir, de gordel Megingjörð, en zijn ijzeren handschoenen, waarvan Mjollnir de meest karakteristieke is – alsmede deze door een geit getrokken wagen. Deze voorwerpen verfraaien de grote kracht van Thor, die zijn voornaamste kenmerk is, en Thor heeft ook een snel temperament en toont ongeduld om de regels van anderen te volgen. Hij wordt nooit afgeschilderd als een subtiele of voorzichtige godheid en geeft de voorkeur aan directe actie boven discussie of planning bij het oplossen van welk probleem dan ook. Thor heeft geen bedrog of misleiding en kan deze eigenschappen niet in anderen herkennen; daardoor wordt hij vaak misleid door magische spreuken of gedaanteverwisselende entiteiten die dingen anders doen lijken dan ze zijn.

In tegenstelling tot het populaire beeld van Thor in de hedendaagse Marvel stripboeken en films, was hij niet de broer van Loki en wordt hij nooit afgebeeld als gladgeschoren of blondharig, behalve in hoofdstuk 3 van de Prose Edda (samengesteld rond 1220 CE), een mythografie van vroegere Noorse mythen bewerkt door de IJslander Snorri Sturluson tot één gestructureerd verslag, geschreven vanuit een christelijke context. Elders, en in bijna elke afbeelding, wordt Thor altijd afgebeeld met lang rood haar en een grote baard, en vaak als niet springend in de strijd tegen reuzen of dwergen dodend zonder te pauzeren om alternatieven voor geweld te overwegen. Hij is nauw verbonden met water in veel van de mythen en wordt afgebeeld terwijl hij verder de zee op roeit dan anderen zijn gegaan en ook als hij gevaarlijke rivieren oversteekt – beide aspecten van zijn rol als beschermgod die grenzen wegneemt of als gids voor een gelovige gaat.

Scandinaviërs uit de Vikingtijd vereerden Thor niet alleen als gids over de zeeën en beschermer tegen stormen, maar ook als kampioen in de strijd. Geleerde H. R. Ellis Davidson schrijft:

Van alle goden lijkt Thor de karakteristieke held van de stormachtige wereld van de Vikingen. Gebaard, openhartig, ontembaar, vol kracht en vurigheid, vertrouwt hij op zijn sterke rechterarm en eenvoudige wapens. Hij schrijdt door het noordelijke rijk van de goden, een passend symbool voor de man van de actie. (74)

Thor was echter niet alleen de voorkeursgod van de Vikingkrijger, want zijn kracht en directe antwoord op elk probleem waren even aantrekkelijk in het hele spectrum van sociale klassen in de Vikingtijd. Een huisvrouw kon Thor aanroepen voor hulp bij huishoudelijke problemen, net zoals een boer, een wever of een brouwer dat zou doen bij hun eigen problemen, en zoals blijkt uit zijn populariteit, zou Thor hen helpen. Thor werd zo de Noorse god van de gewone man; de nuchtere, nuchtere godheid waar iedereen zich mee kon vereenzelvigen en op wie iedereen kon rekenen.

Mythes over Thor

De verhalen waarin de god voorkomt, benadrukken niet alleen zijn kracht en ongeduld met vertragingen, maar ook zijn betrouwbaarheid. Zelfs wanneer Thor wordt bedrogen of te slim af is, verontschuldigen zijn overwinningen uit het verleden en de verzekering van toekomstige triomfen hem; hij mag dan een veldslag niet winnen, maar zal uiteindelijk de oorlog winnen. Dit concept wordt duidelijk uitgelegd in hoofdstuk 44 van de Prose Edda wanneer de verteller High antwoordt op een vraag over Thor’s overwinningen:

Hoewel sommige dingen, vanwege hun kracht of sterkte, Thor hebben belet te zegevieren, is het niet nodig daarover te vertellen, niet in de laatste plaats omdat iedereen in gedachten moet houden dat er zovele voorbeelden zijn waarin Thor de machtigste is. (53)

Ondanks dat Hoog beweert dat de verhalen waarin Thor niet wint het niet waard zijn verteld te worden, behoren een aantal daarvan tot de beroemdste. Een daarvan heeft te maken met de burcht van de reus Utgarda-Loki en de drie listen die met Thor werden uitgehaald. Thor reisde vaak met zijn menselijke dienaar Thjalfi of met Loki, maar op deze reis werd hij door beiden vergezeld. Zij ontmoeten in het woud een reus, Skrýmir genaamd, die aanbiedt de voedselzak te dragen, maar deze zo stevig vastbindt dat Thor hem niet kan openen. Drie afzonderlijke keren valt Thor Skrýmir aan met zijn hamer terwijl de reus slaapt, maar zonder effect; elke keer wordt Skrýmir wakker en vraagt of er misschien een blad of eikel op zijn hoofd is gevallen.

Nadat Skrýmir hen verlaat, komen de drie aan in het bolwerk van de reus Utgarda-Loki, die hen bespot omdat ze zo klein zijn en hen vertelt dat, als ze willen blijven, ze mee moeten doen aan wedstrijden die hun waarde laten zien. Loki biedt aan om het snelst te eten en moet het opnemen tegen Logi van Utgarda-Loki’s hof. Loki eet al het vlees in de trog op, maar Logi eet het vlees, de beenderen en de trog zelf op; dus wordt Logi tot winnaar uitgeroepen. Vervolgens biedt Thjalfi aan een race te lopen en verliest drie keer van zijn tegenstander Hugi.

Als Thor aan de beurt is, kiest hij voor een drinkwedstrijd en Utgarda-Loki biedt hem een grote hoorn aan. Thor drinkt drie keer, maar kan de hoorn niet leeg drinken. Utgarda-Loki drijft de spot met hem en biedt hem de uitdaging een grote grijze kat van de grond te tillen; Thor slaagt er slechts in hem hoog genoeg op te tillen, zodat één poot in de lucht is. Nogmaals drijft Utgarda-Loki de spot met Thor en zegt dat hij misschien kan winnen bij het worstelen met een oude vrouw – zijn verpleegster Elli. Thor en Elli worstelen door de zaal tot Thor uiteindelijk gedwongen wordt op één knie te gaan. Op dat moment maakt Utgarda-Loki een einde aan de gevechten en laat de drie de nacht doorbrengen.

De volgende ochtend rijdt Utgarda-Loki met Thor en zijn metgezellen het kasteel uit en onthult de waarheid van de afgelopen paar dagen. Hij vertelt hen eerst dat hij Skrýmir was in het woud en dat hij Thor bedroog telkens wanneer Thor hem sloeg; Thor sloeg in feite op bergen waarvan de toppen nu door elke slag werden geëgaliseerd. Eenmaal in het kasteel ging het bedrog verder, want Loki’s tegenstander in de eetwedstrijd was eigenlijk wildvuur dat vlees, botten en de houten trog deed verbranden, terwijl Thjalfi’s tegenstander in de race een gedachte was die sneller vliegt dan iemands voeten.

In het geval van Thor’s wedstrijd, Utgarda-Loki legt uit dat de bodem van de drinkhoorn in zee lag, zodat Thor, hoeveel hij ook dronk, nooit in staat zou zijn geweest de hoorn leeg te drinken. Hij slaagde er echter wel in zoveel te drinken, dat het zeeniveau was gedaald en Thor nu getijden had geschapen. De grijze kat was eigenlijk de Midgard-slang geweest die de wereld omcirkelde en het feit dat Thor erin geslaagd was hem zo hoog te brengen als hij had gedaan, was ongelooflijk. Tenslotte was de oude vrouw waarmee hij had geworsteld de ouderdom zelf, die niemand kan verslaan, en Utgarda-Loki zegt hoe iedereen onder de indruk en vol ontzag was toen Thor slechts op één knie werd gedwongen.

Thor reageert op deze toespraak door zijn hamer tevoorschijn te halen om Utgarda-Loki’s schedel in te slaan, maar de reus is verdwenen en zo ook zijn bolwerk. Thor en zijn metgezellen verlaten het land van de reus, maar Thor zweert wraak op de Midgard Serpent omdat hij in staat was hem te weerstaan. Kort daarna gaat hij vissen met de reus Hymir en vangt de slang, maar Hymir, die bang is te verdrinken omdat Thor’s gevecht met het beest hun boot bedreigt, snijdt de lijn door. De Midgard Serpent ontsnapt en Thor, nadat hij Hymir overboord heeft gegooid, waadt naar de wal.

Beide verhalen laten Thor niet op zijn best zien, omdat hij in het eerste bedrogen wordt en in het tweede verraden, net toen hij op het punt stond de slang het schip in te slepen. Hij blijft echter een heldhaftige figuur, omdat zijn falen niet aan hemzelf te wijten is. Niemand had het beter kunnen doen tegen de magie van Utgarda-Loki en niemand kan voorspellen wat een metgezel zou kunnen doen in een moment van crisis. In een ander populair verhaal wordt de hamer van Thor gestolen door de reuzen en moet hij zich vermommen als de godin Freyja en doen alsof hij de bruid van de reus is om de hamer terug te krijgen. Een Noors publiek zou zich met deze verhalen hebben vermaakt, maar er ook een troostende boodschap aan hebben ontleend: zelfs Thor kan slechte dagen hebben.

Cult van Thor

Dit soort geruststelling dat Thor bood, gaf aanleiding tot zijn populaire cultus. Er is zeer weinig bekend over de specifieke kenmerken van Thor’s verering vanwege de aard van de Noorse religie die geen geschreven geschriften of formele liturgie kende, maar zoals opgemerkt blijkt zijn populariteit uit het aantal amuletten, gravures en andere toespelingen op hem. Sørensen becommentarieert de cultus van Thor, en de Noorse religieuze praktijken in het algemeen, en schrijft:

Het belangrijkste verschil tussen heidense en christelijke erediensten was dat heidense cultussen niet de reguliere organisatie van de christelijke kerk kenden. Godsdienst was geen afzonderlijke instelling met speciale tempels en priesters. Zij maakte deel uit van het gewone leven en werd onderhouden door individuele leden van de samenleving, dat wil zeggen door boeren en huisvrouwen, en de rituelen werden uitgevoerd in de huizen van boeren en stamhoofden. (Sawyer, 213)

Er schijnen echter uitzonderingen op deze algemene regel te zijn, want er worden door latere schrijvers tempels voor Thor genoemd. De beroemdste daarvan was de tempel van Uppsala in Zweden, gewijd aan de verering van Freyr, Odin en Thor. Volgens het verslag van Adam van Bremen (ca. 1050-1085 CE), in de Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, werden in deze tempel om de negen jaar offers gebracht waarbij de mannetjes van elke soort werden gedood en opgehangen aan bomen in een heilig bosje. Hoewel Adams verslag is betwist als zijnde van horen zeggen en onbetrouwbaar, lijkt het aannemelijk dat een soort rituele offers plaatsvond in Uppsala en elders. Davidson becommentarieert:

De figuur van de god met zijn hamer zou aan het eind van de heidense periode in veel tempels hebben gestaan. We horen meer over de beelden van Thor dan over die van de andere goden, en wanneer hij een tempel deelde met andere goden, wordt meestal gezegd dat hij de ereplaats innam. Er wordt melding gemaakt van rijke gewaden en er zouden vlees- en broodoffers aan hem zijn gebracht in zijn tempels in Noorwegen. Zijn aanbidders zochten leiding bij het beeld van Thor wanneer zij een moeilijke beslissing moesten nemen (75)

Deze tempels werden allemaal vernietigd toen het christendom het won van de heidense Noorse overtuigingen. Davidson vertelt het verhaal van de beruchte Noorse koning Olaf Tryggvason (r. 995-1000 CE), die zijn koninkrijk met geweld en marteling tot het christendom bekeerde, en een tempel verwoestte nadat hem was getoond hoe een beeld van Thor werkte (het bewoog). Davidson citeert een beschrijving van het standbeeld uit het IJslandse manuscript Flateyjarbók (ca. 1394 CE), een compilatie van vroegere geschriften over Noorse leiders, waarin de grootsheid van het standbeeld van Thor wordt benadrukt:

Thor zat in het midden. Hij was de meest geëerde. Hij was enorm en helemaal versierd met goud en zilver. Thor zat in een strijdwagen; hij was zeer prachtig. Er waren geiten, twee stuks, voor hem aangespannen, zeer goed bewerkt. Zowel wagen als geiten liepen op wielen. Het touw om de horens van de geiten was van gedraaid zilver en het geheel was met uiterst fijn vakmanschap bewerkt. (76)

Dit beeld schijnt te hebben bewogen als men aan het touw rond de horens trok en, als het dat deed, een geluid maakte als van de donder. Davidson vervolgt:

Skeggi, de man die Olaf Tryggvason naar de tempel bracht om Thor te zien, haalde hem over om aan het koord rond de horens van de geiten te trekken en, wanneer hij dat deed, bewogen de geiten gemakkelijk voort. Daarop verklaarde Skeggi dat de koning de god een dienst had bewezen en Olaf, niet verwonderlijk, werd kwaad en riep zijn mannen op de afgodsbeelden te vernietigen terwijl hijzelf Thor van zijn strijdwagen stootte. De implicatie hier is dat het meetrekken van een goed ingevette strijdwagen deel uitmaakte van een ritueel ter ere van Thor. (76)

Amuletten met de hamer van Thor wedijverden met die van christelijke kruisen toen de Noorse godsdienst zich probeerde te handhaven tegen de opmars van het nieuwe geloof, dat strijdig leek met elke waarde die Thor belichaamde. De eigenschappen die Thor tot zo’n populaire god maakten, werden door de nieuwe godsdienst geringschat, die, althans in theorie, vreedzame oplossingen voor conflicten en overleg voor actie propageerde.

Ofschoon christelijke koningen als Olaf Tryggvason meer mensen bekeerden met brandende kolen en staal dan met theologische argumenten, boden de idealen van het christendom geen ruimte voor een god als Thor en zijn aanbidders stierven ofwel in verzet tegen de christelijke bekering, ofwel aanvaardden het nieuwe geloof en vergaten hem. Tegen de 12e eeuw n.C. was Thor’s cultus een herinnering en stonden er kerken op de plaats waar zijn tempels hadden gestaan.