Thor

Thor (staronordycki: Þórr) jest norweskim bogiem grzmotów, nieba i rolnictwa. Jest synem Odyna, wodza bogów, i towarzyszki Odyna, Jord (Ziemi) oraz mężem bogini płodności Sif, która jest matką jego syna Modiego i córki Thrud; jego drugi syn, Magni, może być potomkiem związku z olbrzymką Jarnsaxą. Thor był obrońcą Asgardu, królestwa bogów, i Midgardu, królestwa ludzi, i jest kojarzony przede wszystkim z ochroną poprzez wielkie wyczyny zbrojne w zabijaniu olbrzymów.

Większość opowieści z udziałem Thora stawia go w konflikcie z olbrzymem lub z jego nemezis – Wężem Midgardu (Jörmungandr, „ogromny potwór”), monstrualnym wężem, który zwija się i skręca wokół świata. Jak prawie wszyscy bogowie Norse, Thor jest skazany na śmierć w Ragnarök, koniec świata i zmierzch bogów, ale spada tylko po zabiciu wielkiego węża z jego potężnego młota Mjollnir, umierając do jego trucizny; jego synowie Magni i Modi przetrwać Ragnarök wraz z niewielką liczbą innych bogów i dziedziczą jego młot, który używają do przywrócenia porządku.

Rozwinął się z wcześniejszego germańskiego boga Donara i stał się najpopularniejszym bóstwem norweskiego panteonu. Thor pozostaje popularnym bogiem również w dzisiejszych czasach, a współczesne angielskie i niemieckie słowa oznaczające piąty dzień tygodnia – Thursday i Donnerstag – nawiązują do Thora/Donara („Thor’s Day”/”Donar’s Day”). Uważano, że władał on niebem ze swojej krainy Þrúðvangr („Pole Mocy” lub „Równiny Siły”), gdzie zbudował swoją wielką salę Bilskírnir, pałac o 540 pokojach.

Popularność Thora osiągnęła swój szczyt podczas Epoki Wikingów (ok. 790-1100 CE), w którym to czasie był on uważany za największego rywala Chrystusa, gdy, mniej więcej od X wieku CE, chrześcijaństwo zostało wprowadzone do Skandynawii. Więcej amuletów i amuletów z młotem Thora pochodzi z okresu, kiedy chrześcijaństwo i religia norweska były w konflikcie, niż z jakiegokolwiek innego. Chrześcijaństwo ostatecznie zwyciężyło i kult Thora został stopniowo wyparty przez nową religię do XII wieku naszej ery.

Funkcje

Thor funkcjonował przede wszystkim jako bóg-ochroniarz, choć opowieści o nim wyjaśniały również zjawiska naturalne, łącząc go w ten sposób z etiologicznym typem mitu (takim, który wyjaśnia, jak powstał jakiś aspekt życia). Mówiono, że wyjeżdżał ze swej wielkiej sali w rydwanie, ciągniętym przez dwa samce kóz – Tanngnjóstr (Zębacza) i Tanngrísnir (Zębacza) – które mogły być zabite i zjedzone przez boga, a następnie przywrócone do życia następnego dnia, jeśli tylko ich kości pozostały nietknięte. Ryk grzmotu był dudnieniem kół rydwanu Thora po sklepieniu niebios, a w innej opowieści przypisuje mu się stworzenie pływów morskich.

Jednak w większości przypadków przywoływano go w celu ochrony i rozwiązywania problemów. Naukowiec Preben Meulengracht Sørensen komentuje, że Thor „był panem grzmotów i błyskawic, burzy i deszczu, ładnej pogody i plonów, a poganie składali mu ofiary, gdy groził im głód lub choroba” (Sawyer, 203). Miał trzy magiczne przedmioty, które pomagały mu bronić Asgardu i Midgardu: jego młot Mjollnir, pas siły Megingjörð (który podwajał jego siłę, gdy go nosił) i wielkie żelazne rękawice, które były mu potrzebne do władania młotem.

Zapisz się do naszego cotygodniowego newslettera!

Thor był przywoływany do pieczętowania umów handlowych i konsekrowania małżeństw, o obfitość rolnictwa, o ochronę podczas podróży (zwłaszcza morskich) i o zwycięstwo w bitwie, ale wydaje się, że wzywano go zawsze, gdy pojawiała się taka potrzeba. Sørensen zauważa:

Związek z pogańskimi bogami był rodzajem przyjaźni, umową, na mocy której człowiek składał bogom ofiary i był uprawniony do ich wsparcia w zamian… Islandzka Landnamabok (Księga Osiedli) mówi, że Helgi inn Magri, który zasiedlił Islandię w około 900 roku, wierzył w Chrystusa, ale wzywał Thora, gdy był w niebezpieczeństwie na morzu. Poprosił też Thora, by pokazał mu, gdzie ma zbudować swoją nową farmę, ale nazwał ją imieniem Chrystusa. (Sawyer, 223)

Wprowadzenie chrześcijaństwa do Skandynawii, na początku, nie zmniejszyło znaczenia Thora w życiu ludzi. Bóg nadal był przywoływany przez większą część Epoki Wikingów, o czym świadczą nie tylko amulety i amulety wspomniane powyżej, ale także ryciny, obrazy, posągi i historie, które nadal były o nim opowiadane.

Atrybuty & Charakter

We wszystkich tych opowieściach atrybutami Thora są jego wcześniej wspomniane trzy magiczne przedmioty – młot Mjollnir, pas Megingjörð i żelazne rękawice, z których Mjollnir jest najbardziej charakterystyczny – a także rydwan zaprzężony w kozę. Przedmioty te ubarwiają wielką siłę Thora, która jest jego główną cechą, a Thor ma także gwałtowny temperament i okazuje niecierpliwość wobec przestrzegania cudzych zasad. Nigdy nie jest przedstawiany jako bóstwo subtelne czy ostrożne i przedkłada bezpośrednie działanie nad dyskusje czy planowanie w rozwiązywaniu problemów. Thor jest całkowicie pozbawiony sprytu i zdolności do oszukiwania, więc nie potrafi rozpoznać tych cech u innych; w rezultacie często jest oszukiwany przez magiczne zaklęcia lub zmiennokształtne jednostki, które sprawiają, że rzeczy wydają się inne niż są w rzeczywistości.

W przeciwieństwie do popularnego w dzisiejszych czasach wizerunku Thora z komiksów i filmów Marvela, nie był on bratem Lokiego i nigdy nie jest przedstawiany jako czysto ogolony lub blondwłosy, z wyjątkiem rozdziału 3 Prose Edda (skomponowanej około 1220 roku), mitografii wcześniejszych mitów norweskich przerobionych przez Islandczyka Snorriego Sturlusona w jedną uporządkowaną relację, napisaną w kontekście chrześcijańskim. Gdzie indziej, na prawie każdym obrazie, Thor jest zawsze przedstawiany z długimi rudymi włosami i wielką brodą, często skacze do walki z olbrzymami lub zabija krasnoludy bez zastanawiania się nad alternatywami dla przemocy. W wielu mitach jest on ściśle związany z wodą i przedstawiany jest jako wiosłujący dalej w morze niż inni, a także przekraczający niebezpieczne rzeki – oba aspekty jego roli jako boga-ochroniarza, który usuwa granice lub idzie przed wierzącym jako przewodnik.

W epoce wikingów Skandynawowie szczególnie czcili Thora nie tylko jako przewodnika po morzach i obrońcę przed sztormami, ale także jako mistrza w walce. Naukowiec H. R. Ellis Davidson pisze:

Z wszystkich bogów, to Thor wydaje się być charakterystycznym bohaterem burzliwego świata Wikingów. Brodaty, otwarty, niepokorny, pełen wigoru i zapału, pokłada ufność w swoim silnym prawym ramieniu i prostej broni. Kroczy przez północne królestwo bogów, będąc odpowiednim symbolem człowieka czynu. (74)

Thor nie był jednak tylko ulubionym bogiem wojowników Wikingów, ponieważ jego siła i bezpośrednia odpowiedź na każdy problem były równie atrakcyjne dla wszystkich klas społecznych epoki Wikingów. Gospodyni domowa mogła zwrócić się do Thora o pomoc w rozwiązywaniu domowych problemów, tak samo jak rolnik, tkacz czy piwowar, a jak dowodzi jego popularność, Thor im pomagał. Thor stał się więc norweskim bogiem wszystkich ludzi; zdroworozsądkowym, bezsensownym bóstwem, z którym każdy mógł się utożsamić i na którym każdy mógł polegać.

Myths Involving Thor

Historie, w których pojawia się bóg, poza tym, że podkreślają jego siłę i niecierpliwość wobec opóźnień, wszystkie podkreślają jego niezawodność. Nawet gdy Thor zostaje oszukany i przechytrzony, jego przeszłe zwycięstwa i zapewnienie o przyszłych triumfach usprawiedliwiają go; może nie wygrać bitwy, ale w końcu wygra wojnę. Koncepcja ta jest jasno wyjaśniona w 44 rozdziale Edycji Prozy, kiedy to opowiadający Wysoki odpowiada na pytanie o zwycięstwa Thora:

Aczkolwiek niektóre rzeczy, ze względu na swoją moc lub siłę, uniemożliwiły Thorowi odniesienie zwycięstwa, nie ma potrzeby o nich opowiadać, choćby dlatego, że każdy powinien pamiętać, że jest tak wiele przykładów, w których Thor jest najpotężniejszy. (53)

Mimo, że High twierdzi, że historie, w których Thor nie zwycięża nie są warte opowiedzenia, kilka z nich należy do najbardziej znanych. Jedna z nich ma związek z zamkiem olbrzyma Utgarda-Loki i trzema sztuczkami płatanymi Thorowi. Thor często podróżował ze swoim ludzkim sługą Thjalfim lub z Lokim, ale w tej podróży towarzyszyli mu obaj. W lesie napotykają olbrzyma o imieniu Skrýmir, który oferuje się nieść worek z jedzeniem, ale wiąże go tak mocno, że Thor nie może go otworzyć. Trzy razy Thor atakuje Skrýmira swoim młotem, podczas gdy olbrzym śpi, ale bez skutku; za każdym razem Skrýmir budzi się i pyta, czy może liść lub żołądź spadł mu na głowę.

Po tym jak Skrýmir ich opuszcza, trójka przybywa do twierdzy olbrzyma Utgarda-Loki, który kpi z nich, że są tacy mali i mówi im, że jeśli chcą zostać, muszą rywalizować w konkursach, które pokazują ich wartość. Loki oferuje konkurować w jedzeniu najszybciej i jest zestawiony z Logi z sądu Utgarda-Loki. Loki zjada całe mięso z koryta, ale Logi zjada mięso, kości i samo koryto, więc Logi zostaje ogłoszony zwycięzcą. Następnie Thjalfi proponuje wyścig i trzykrotnie przegrywa ze swoim przeciwnikiem Hugim.

Kiedy przychodzi kolej Thora, wybiera on konkurs picia, a Utgarda-Loki oferuje mu duży róg. Thor pije trzy razy, ale nie może opróżnić rogu. Utgarda-Loki kpi z niego i proponuje mu wyzwanie polegające na podniesieniu dużego szarego kota z podłogi; Thorowi udaje się tylko podnieść go na tyle wysoko, że jedna łapa jest w powietrzu. Po raz kolejny Utgarda-Loki kpi z Thora i mówi, że być może uda mu się wygrać w zapasach ze starą kobietą – jego pielęgniarką Elli. Thor i Elli siłują się przez całą salę, aż w końcu Thor zostaje zmuszony do upadku na jedno kolano. W tym momencie Utgarda-Loki przerywa zawody i pozwala całej trójce spędzić noc.

Następnego ranka Utgarda-Loki wyjeżdża z zamku wraz z Thorem i jego towarzyszami i wyjawia prawdę o ostatnich kilku dniach. Najpierw mówi im, że był Skrýmirem w lesie i że oszukał Thora za każdym razem, gdy ten go uderzył; Thor w rzeczywistości uderzał w góry, których szczyty były teraz wyrównywane od każdego ciosu. Gdy byli już w zamku, oszustwo trwało dalej, gdyż przeciwnikiem Lokiego w konkursie jedzenia był w rzeczywistości dziki ogień, który spalił mięso, kości i drewniane koryto, podczas gdy przeciwnikiem Thjalfiego w wyścigu była myśl, która leci szybciej niż czyjekolwiek stopy.

W przypadku konkursu Thora, Utgarda-Loki wyjaśnia, że dno rogu do picia znajdowało się w morzu, więc bez względu na to, ile Thor wypił, nigdy nie byłby w stanie go opróżnić. Udało mu się jednak wypić tak dużo, że poziom morza obniżył się i Thor stworzył pływy morskie. Szary kot był w rzeczywistości wężem Midgardu, który okrąża świat, a fakt, że Thor zdołał podnieść go tak wysoko, był niewiarygodny. Wreszcie, stara kobieta, z którą się zmagał, była samą starością, której nikt nie może pokonać, a Utgarda-Loki mówi, że wszyscy byli pod wrażeniem i w zachwycie, gdy Thor został zmuszony do upadku na jedno kolano.

Thor odpowiada na tę przemowę wyciągając swój młot, by rozbić czaszkę Utgardy-Loki, ale olbrzym zniknął, podobnie jak jego twierdza. Thor i jego towarzysze opuszczają krainę olbrzyma, ale Thor poprzysięga zemstę na Wężu Midgardu za to, że był w stanie mu się oprzeć. Wkrótce potem idzie na ryby z gigantem Hymir i łapie węża, ale Hymir, obawiając się utonięcia, ponieważ walka Thora z bestią zagraża ich łodzi, odcina linię. Wąż Midgardu ucieka, a Thor, wyrzuciwszy Hymira za burtę, dopływa do brzegu.

Żadna z tych opowieści nie pokazuje Thora w jego najlepszej formie, ponieważ w pierwszej zostaje oszukany, a w drugiej zdradzony, gdy miał wciągnąć węża na statek. Pozostaje on jednak postacią heroiczną, ponieważ jego porażki nie wynikają z jego własnej winy. Nikt nie poradziłby sobie lepiej z magią Utgardy-Loki i nikt nie jest w stanie przewidzieć, co jego towarzysz może zrobić w chwili kryzysu. W innej popularnej opowieści młot Thora zostaje skradziony przez gigantów, a on, aby go odzyskać, musi przebrać się za boginię Freyję i udawać oblubienicę olbrzyma. Nordycka publiczność byłaby rozbawiona tymi opowieściami, ale również wyniosłaby z nich pocieszające przesłanie: nawet Thor może mieć złe dni.

Kult Thora

Tego rodzaju pewność, jaką dawał Thor, dała początek jego popularnemu kultowi. Bardzo niewiele wiadomo na temat specyfiki kultu Thora ze względu na charakter religii nordyckiej, która nie miała spisanych pism ani formalnej liturgii, ale jak zauważono, o jego popularności świadczy liczba amuletów, rycin i innych aluzji do niego. Sørensen komentuje kult Thora i ogólnie norweskie praktyki religijne, pisząc:

Najważniejszą różnicą między kultem pogańskim a chrześcijańskim było to, że kulty pogańskie nie miały regularnej organizacji kościoła chrześcijańskiego. Religia nie była odrębną instytucją, posiadającą specjalne świątynie i kapłanów. Była częścią zwykłego życia i była utrzymywana przez poszczególnych członków społeczeństwa, to znaczy przez chłopów i gospodynie domowe, a rytuały odprawiano w domach rolników i wodzów. (Sawyer, 213)

Wydaje się jednak, że istnieją wyjątki od tej ogólnej reguły, gdyż świątynie Thora są wspominane przez późniejszych pisarzy. Najsłynniejszą z nich była świątynia w Uppsali w Szwecji, poświęcona kultowi Freyra, Odyna i Thora. Według relacji Adama z Bremy (ok. 1050-1085 CE), zamieszczonej w Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, w świątyni tej co dziewięć lat składano ofiary, podczas których zabijano samce każdego gatunku i wieszano je na drzewach w świętym gaju. Chociaż relacja Adama została zakwestionowana jako pogłoska i jako niewiarygodna, wydaje się prawdopodobne, że jakiś rodzaj rytualnych ofiar miał miejsce zarówno w Uppsali, jak i w innych miejscach. Davidson komentuje:

Podobno postać boga z jego młotem stała w wielu świątyniach przy końcu okresu pogańskiego. Słyszymy więcej o wizerunkach Thora niż o wizerunkach innych bogów, a gdy dzielił on świątynię z innymi bóstwami, zwykle mówi się, że zajmował w niej honorowe miejsce. Wspomina się o bogatych szatach, a w jego świątyniach w Norwegii składano mu ofiary z mięsa i chleba. Jego czciciele szukali wskazówek u wizerunku Thora, gdy nadszedł czas podjęcia jakiejś trudnej decyzji (75)

Wszystkie te świątynie zostały zniszczone, gdy chrześcijaństwo zatriumfowało nad pogańskimi wierzeniami norweskimi. Davidson przytacza historię niesławnego norweskiego króla Olafa Tryggvasona (r. 995-1000 CE), który przemocą i torturami siłą nawrócił swoje królestwo na chrześcijaństwo, niszcząc świątynię po tym, jak pokazano mu, jak działa posąg Thora (poruszał się). Davidson cytuje opis posągu z islandzkiego manuskryptu Flateyjarbók (ok. 1394 r.), kompilacji wcześniejszych pism o norweskich przywódcach, który podkreśla wielkość posągu Thora:

Thor siedział pośrodku. To on był najbardziej uhonorowany. Był ogromny i cały przyozdobiony złotem i srebrem. Thor był ustawiony tak, że siedział w rydwanie; był bardzo okazały. Przed nim były kozy, dwie, zaprzężone przed nim, bardzo dobrze okute. Zarówno wóz, jak i kozy poruszały się na kołach. Lina wokół rogów kóz była ze skręconego srebra, a całość była wykonana z bardzo dobrym kunsztem. (76)

Wydaje się, że posąg ten poruszał się, gdy ktoś pociągał za linę wokół rogów, a gdy to robił, wydawał dźwięk podobny do grzmotu. Davidson kontynuuje:

Skeggi, człowiek, który zabrał Olafa Tryggvasona do świątyni, aby zobaczyć Thora, przekonał go, aby pociągnął za sznur wokół rogów kóz, a kiedy to zrobił, kozy poruszały się z łatwością. Wtedy Skeggi oświadczył, że król przysłużył się bogu, a Olaf, co nie było zaskoczeniem, rozgniewał się i wezwał swoich ludzi do zniszczenia bożków, podczas gdy sam strącił Thora z jego rydwanu. Wynika z tego, że ciągnięcie dobrze nasmarowanego rydwanu stanowiło część rytuału na cześć Thora. (76)

Amulety przedstawiające młot Thora konkurowały z chrześcijańskimi krzyżami, gdy religia nordycka walczyła o utrzymanie się w obliczu inwazji nowej wiary, która wydawała się antytetyczna wobec każdej wartości, jaką uosabiał Thor. Cechy, które uczyniły Thora tak popularnym bogiem, zostały zdegradowane przez nową religię, która, przynajmniej w teorii, promowała pokojowe rozwiązywanie konfliktów i rozważania przed podjęciem działań.

Mimo że chrześcijańscy królowie, tacy jak Olaf Tryggvason, nawracali więcej ludzi za pomocą rozżarzonych węgli i stali niż teologicznych argumentów, ideały chrześcijaństwa nie oferowały miejsca dla boga takiego jak Thor, a jego czciciele albo umierali opierając się chrześcijańskiej konwersji, albo przyjmowali nową wiarę i zapominali o nim. W XII wieku kult Thora był już tylko wspomnieniem, a w miejscu jego świątyń stały kościoły.